Làng kháng chiến Vật Lại (huyện Ba Vì)
Vật Lại là một xã thuộc huyện Ba Vì, Hà Nội gồm bốn thôn: Vật Phụ, Vật Yên, Vật Lại, Yên Bồ, đều nằm trên các quả đồi thấp và cách nhau từ 1.500 đến 2.000m.
Phía bắc xã là đường Quốc lộ 11A từ Hà Nội đi thị xã Sơn Tây đến Trung Hà. Ngã ba phố Vật có con đường độc đạo rẽ vào làng Vật Lại. Phía ngoài làng có những dãy đồi thoai thoải chạy từ chân núi Ba Vì qua thôn Vật Yên, Yên Bồ xuống ngã ba Đồng Bảng, Tây Đằng. Bao bọc quanh làng là đồng ruộng chiêm trũng, ao chuôm, ngòi lạch, những bụi tre to, dày đặc và hệ thống giao thông hào được đắp từ thời nghĩa quân Quận Cồ, có chỗ dày 3 đến 4m, cao 2 đến 3m.
Trong làng Vật Lại, nhà cửa được xây dựng kiên cố trên nền đất cứng, có tường bao quanh bằng đá ong, gạch nung tạo nên các đường, ngõ, xóm hiểm hóc, thuận lợi cho việc tổ chức đánh du kích.
Thực hiện khẩu hiệu “Mỗi làng là một pháo đài”, nhân dân Vật Lại đã xây dựng làng kháng chiến kiên cố, được nhiều địa phương học tập.
Dựa vào những lũy tre dày, bờ tường đá ong, hệ thống giao thông hào, lòng đường sâu và hẹp, quân dân Vật Lại đã kiên cường chiến đấu đập tan bốn cuộc càn quét lớn của địch, có trận địch tập trung tới 2.500 quân, có 8 xe tăng và máy bay, đại bác yểm trợ. Khi thực dân Pháp mở chiến dịch tái chiếm Sơn Tây (cuối năm 1948 đầu năm 1949), làng kháng chiến Vật Lại đã hiên ngang đứng vững hơn ba tháng trời, tiêu diệt hơn 332 tên giặc.
Với những chiến công đó, làng kháng chiến Vật Lại đã được chọn là làng điển hình của Sơn Tây, biểu tượng tinh thần chiến đấu anh dũng của quân dân Sơn Tây trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược (1946 - 1954). Được Uỷ ban kháng chiến hành chính huyện Quảng Oai tặng một thanh kiếm và Nhà nước phong tặng danh hiệu cao quý: Đơn vị Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân.
Trải qua những biến cố thăng trầm của thời gian, hiện nay nhiều di tích của làng Vật Lại xưa đã bị hủy hoại hoặc biến dạng. Tuy nhiên vẫn còn một số dấu tích có giá trị: Lũy tre xóm Giải, tường đá ong xóm Giải, bờ ao nhà bà Minh Quang - nơi người đội trưởng đội Quyết tử hy sinh anh dũng, bể nước nhà cụ Tố - nơi đội Quyết tử trụ lại chiến đấu đến phút cuối cùng rồi bị giặc tàn sát và trên bức tường nhà ông Bằng ở xóm Lọc vẫn còn nhiều vết đạn, cả đạn pháo của quân thù... là những minh chứng hùng hồn cho tinh thần chiến đấu ngoan cường, dũng cảm của quân và dân Vật Lại trong cuộc kháng chiến thần thánh của dân tộc./.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 02