Chùa Hương Trai (huyện Hoài Đức)
Chùa Hương Trai hiện nay tọa lạc tại xã Dương Liễu, huyện Hoài Đức, Hà Nội.
Toạ lạc rìa làng Dương Liễu, ngay sát chân đề. Phía sau Tam quan chạy dài đến chân chùa chính là một bãi đất rộng có nhiều cây cổ thụ, đây vốn là chợ Dương Liễu.
Toà Tam quan có gác chuông làm theo kiểu 2 tầng 8 mái, toả đều ra xung quanh những mái đao cong vút dàn ra 3 gian tương tự như Tam quan chùa Tây Phương (Thạch Thất). Bên trên treo quả chuông ghi tên chữ Hán “Hương Trai tự chung”, cao 1,23m đúc năm Gia Long thứ 13 (1814). Niên hiệu này mang lại một điều lý thú vì vào năm Gia Long 13, vua có lệnh cấm dân miền Bắc không được đúc chuông xây chùa. Gian bên phải treo chiếc khánh có tên “Hương Trai tự khánh, Quý Dậu trùng tu”.
Sau sân là chùa chính có lối kết cấu theo kiểu chữ “công”. Toà Tiền đường gồm 7 gian 2 chái bề thế, các bộ vì làm theo kiểu “chồng rường, kẻ chuyền” trên 4 hàng chân cột kẻ chân tảng. Toà Thiêu hương chạy dọc, vì ngoài gắn với Tiền đường làm theo kiểu “chồng rường”, nhưng hai vì trong làm theo kiểu “giá chiêng” đặc phổ biến ở thời Mạc, trụ trốn chạm hoa to và hình người, ván lá đề chạm rồng, cốn chạm hươu nằm hoặc vân xoắn to, phần câu đầu và cột gắn các tượng tiên nữ cao chừng 0,4m giống như đình Tây Đằng (Ba Vì). Ở phần Thượng điện cũng có 4 pho. 4 đầu dư đều có dấu vết sửa chữa nhưng vẫn mang phong cách thời Mạc. Toà Thượng điện gồm 1 gian 2 chái dàn hàng ngang. Có hai bộ vì có kết cấu tương tự như ở Thiêu hương, trên các cột to đỡ câu đầu qua đấu vuông thót đáy, xung quanh bưng ván đố lụa nhưng không trang trí.
Chùa Hương Trai là một công trình thuộc loại quý hiếm, nó còn tăng thêm giá trị ở hệ thống tượng Phật và đồ thờ. Thượng điện, vị trí cao nhất là bộ Tam thế, rồi tượng A Di Đà, Di Lặc, Văn Thù cưỡi sư tử ở bên phải, Phổ Hiền cưỡi bạch tượng bên trái. Các gian bên trong, bên trái có pho Quan Âm Thị Kính, còn 2 góc bên ngoài có Thổ địa và Giám trai. Tại toà Thiêu hương có pho Ngọc Hoàng ở giữa, hai tiên nữ bên trong và hai tiên nữ bên ngoài. Tượng Nam Tào và Bắc Đẩu phía ngoài cùng. Tại toà Tiền đường có bộ tượng Hộ pháp và Đức Ông, Thánh Hiền, Quan Âm toạ sơn... Số lượng tượng khá phong phú, đầy đủ mang phong cách Nguyễn. Nhưng có bộ tượng Tam thế dáng bụ, đường nét to rõ, ngực đeo anh lạc và các toà sen có cánh mập phần nào lại gần gũi phong cách thời Mạc. Pho Văn Thù và Phổ Hiền phần nào đã thanh nhã hơn, đường nét trau chuốt hơn, hoa văn ở ngực vừa phải có thể thuộc thế kỷ XVII, pho Di Lặc ngồi trên bệ sen trơn, ít chú ý đến hoạ tiết, như tập trung vào khối hình căng chắc mang phong cách thế kỷ XVIII.
Trong các di vật tại chùa, đáng chú ý là bệ sen khối hộp mang phong cách thời Trần, bệ có kích thước cao 1,60m, mặt rộng 1,32m và dài 3,66m, bên trên là nơi đặt bộ làm thẻ. Bộ trang trí các cảnh sơn mập, các cảnh sen cuộn với đầu mặt nhẫn ở giữa, phần thân có chim thần Garuda ở góc, thật trong chạm 4 ở rồng uốn lượn, Bộ đã có nhiều hoa văn đặc thù của thời Trần, trên bộ có ghi việc cúng ruộng tiền cho nhà chùa niên hiệu Đại Trị thứ 32 (1360) và tạo dựng bộ vào năm 1370.
Chùa Hương Trai đã được Bộ Văn hoa xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật năm 1964./.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 02