Chùa Đại Bi (huyện Sóc Sơn)
Chùa Đại Bi là tên tự của di tích, tên gọi theo địa danh thôn là chùa Hạ Xuân Lai. Chùa hiện nay thuộc thôn Hạ Xuân Lai, xã Xuân Thu, huyện Sóc Sơn, ngoại thành Hà Nội.
Xuân Thu là một vùng đất cổ nằm ở phía tây bắc cách trung tâm Thành phố Hà Nội khoảng 35km. Với tên làng Kẻ Sải (có chợ Sải) và chùa cũng có tên nôm là chùa Sải đã gắn bó với vùng đất này ít nhất từ thời Lê thế kỷ XV. Nằm trong vùng tiếp giáp giao lưu với các tỉnh Bắc Ninh, Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Xuân Lai là vùng đất đã sinh ra nhiều người đại khoa ở các triều đại. Chùa có khởi nguồn tạo dựng từ khoảng cuối thời Lê để đáp ứng nhu cầu văn hoá tâm linh của một cộng đồng dân cư.
Chùa được xây dựng trên một khu đất cao, rộng ven đê sông Cà Lồ, bên trái là đình Hạ Xuân Lai, xưa kia có bến đò ngang. Chùa quay hướng đông nam. Hiện nay tại di tích không còn lưu giữ các tư liệu ghi chép chính xác về niên đại khởi dựng của chùa, nhưng căn cứ bộ di vật hiện còn lưu tại chùa như bia đá niên hiệu thời Nguyễn, hệ thống tượng tròn, chuông đồng đúc năm 1862 có thể đoán định niên đại khởi dựng chùa khoảng cuối thời Lê. Tồn tại đến nay chùa Đại Bi đã trải qua nhiều lần trùng tu sửa chửa lớn vào cuối thời Nguyễn và những năm gần đây.
Phía trong Tam quan là chùa chính. Trước sân có một cây hương đá đề “Kính Thiên đài chúc” (cột đài thờ trời) dựng năm Vĩnh Thịnh 13 (1717), có khắc bài văn ca ngợi cảnh chùa như sau (dịch):
... Thiên hạ chỉ có một
Là ngôi chùa Đại Bi,
Nghiêm trang đài đá
Sừng sững chọc trời,
Hình dáng hoa mỹ,
...Trong là Bảo điện trang nghiêm,
Ngoài là các lầu gác tiên,
Ánh sáng toả tận cửu tuyền...
Các công trình kiến trúc của chùa được bố cục hài hoà trong một không gian rộng thoáng, những nếp nhà cổ ẩn mình dưới những tán cây cổ thụ quanh năm xanh tốt tạo cảnh quan thanh u tĩnh lặng nơi cửa thiền. Toà Tiền đường 5 gian 2 chái, xây kiểu tường hồi bít đốc mái lợp ngói ta, chính giữa bờ nóc gắn bức cuốn thư đề ba chữ tên chùa “Đại Bi tự”.
Chùa Đại Bi hiện còn lưu giữ bộ sưu tập di vật quý gồm: một quả chuông đồng ghi niên hiệu Minh Mệnh 6 (1825), bộ tượng tròn 40 pho được phủ sơn thếp vàng lộng lẫy mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XIX - XX; một tấm bia trụ (cột hương đá 4 mặt khắc chữ có niên hiệu Vĩnh Thịnh 13 (1717); một viên gạch thời Lê thế kỷ XVI - XVII; một khám thờ hai lớp chạm thủng hình tứ linh phong cách nghệ thuật thế kỷ XVIII.
Chùa Đại Bi đã được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng là di tích kiến trúc nghệ thuật năm 1997./.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 02