Đình Y Sơn (quận Hà Đông)
Đình Y Sơn thuộc địa phận phường Đồng Mai, quận Hà Đông, Hà Nội.
Vào thời Nguyễn, Y Sơn thuộc xã Mai Lĩnh, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Nội. Cuối thế kỷ XIX, Y Sơn thuộc xã Mai Lĩnh, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Đông. Sau năm 1954, thôn Y Sơn thuộc xã Đồng Mai, huyện Thanh Oai, nay là thành phố Hà Nội.
Đình Y Sơn tọa lạc bên hữu ngạn sông Đáy, trông về hướng nam. Từ đường vào hạng mục đầu tiên Nghi môn được xây dựng theo kiểu trụ biểu với ba lối đi, đỉnh trụ đắp nổi tứ phượng chầu cách điệu hoa dành. Tiếp đến là mặt sập hổ phù, bốn góc có bốn đầu rồng vươn ra bốn hướng uy nghi. Bên dưới là ô lồng đèn bốn mặt có đắp nổi các gờ chỉ trang trí, bên trong ô đắp theo tích tứ linh bằng vôi vữa. Thân trụ có ghi các câu đối bằng chữ Hán nhằm ca ngợi cảnh quan ngôi đình và công đức của vị thành hoàng làng. Đại bái đình là một toà nhà ngang 5 gian, được làm kiểu hồi bít đốc hai mái chảy lợp ngói ri cổ. Bờ nóc, bờ dải đắp bờ đinh, hai đầu bờ nóc đắp hai đấu đinh. Vào bên trong Đại bái tương ứng với 5 gian là 6 bộ vì đỡ mái trên 4 hàng chân cột, các bộ vì đỡ mái được làm tương đối khác nhau. Hai bộ vì gian giữa được làm theo kiểu “Thượng chồng rường con nhị, hạ cốn, bẩy hiện và bẩy hậu”. Hai mặt của bức cốn được chạm lộng, bong kênh một cách tinh xảo với đề tài như long cuốn thuỷ và các tích dân gian. Hai bộ vì gian bên được làm theo kiểu “Thượng chồng rường con nhị, hạ kẻ chuyền xà nách, bẩy hiện và bẩy hậu”. Hai bộ vì gian hồi được làm theo kiểu “thượng ván mê chạm hổ phù, hạ kẻ chuyền xà nách, bẩy hiên và bẩy hậu”. Ván mê được chạm hổ phù khối nổi một cách tinh xảo: mắt quỷ, mũi sư tử, răng nhe lớn, tóc xoắn đuôi nheo, sừng nai, tai thú, má bạnh, hàm nở, miệng ngậm mặt trăng. Hậu cung đình là ba gian nhà ngang, nhìn từ bên ngoài bờ nóc, bờ chảy đắp bờ đinh, hai đầu bờ nóc đắp dấu đinh, tường hồi bít đốc hai mái chảy lợp ngói ri. Vào bên trong tương ứng với ba gian là bốn bộ vì đỡ mái trên mặt bằng bốn hàng chân cột. Các bộ vì đỡ mái hậu cung được làm cùng một kiểu “kèo kẻ quá giang” đơn giản thiên về độ bền chắc và thông thoáng cho không gian thờ thánh.
Đình Y Sơn tuy không phải là một ngôi đình lớn và đồ sộ nhưng nghệ thuật điêu khắc trên kiến trúc gốc được tạo tác tinh vi, tỉ mỉ mang phong cách Nguyễn thế kỷ XIX.
Đình Y Sơn thờ Phùng Hưng đại vương làm thành hoàng làng. Ông sinh ngày ngày 25 tháng 11 năm Canh Tý, quê ở thôn Cam Lâm, châu Đường Lâm, trấn Sơn Tây. Ông là một người văn võ toàn tài, có sức khoẻ phi thường vật được trâu đánh được hổ. Có truyền thuyết rằng: Một lần ông đánh được hai con trâu mộng, lần khác ông hạ gục được một con hổ hung dữ trừ hại cho dân. Em của Ông là Phùng Hải có sức khoẻ hơn người, có thể mang nghìn cân trên vai đi tới mười dặm, mọi người nghe tiếng đều mến mộ và kính phục. Người em út của Ông là Phùng Dĩnh cũng không kém hai người anh, cũng có sức khoẻ phi thường, văn võ toàn tài.
Năm Đại Lịch thứ 2 đời nhà Đường (767), Cao Chính Bình là một quan lại của nhà Đường sang thống trị đất Việt. Hắn đã thi hành chính sách cai trị hà khắc. Phùng Hưng đã dựng cờ khởi nghĩa, chiêu binh mãi tướng thu nhận người hiền tài đánh giặc cứu nước. Ông vừa huấn luyện quân vừa cùng các em đưa quân đi trấn giữ các vùng trọng yếu để thuận tiện cho việc chỉ đạo khởi nghĩa. Nghĩa quân Phùng Hưng bao vây thành Tống Bình, quân giặc không chống cự nổi, Cao Chính Bình tự vẫn. Phùng Hưng chiếm được thành, năm 795, ông lên nắm quyền trị vì đất nước, nhân dân hưởng thái bình. Được 7 năm thì ông mất vào ngày 13 tháng tám năm Nhâm Ngọ (802) hưởng thọ 41 tuổi.
Truyền rằng: Sau khi mất Phùng Hưng rất hiển linh. Ông thường hiện lên giúp dân lúc hoạn nạn, hiển ứng âm phù giúp Ngô Quyền đánh thắng giặc Hán trên sông Bạch Đằng, vì vậy nhân dân đã lập đền thờ ông ở nhiều nơi.
Đình Y Sơn đã được UBND tỉnh Hà Tây xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật năm 2004./.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 02