Đình Xá (huyện Chương Mỹ)
Đình Xá thuộc địa phận thị trấn Chúc Sơn, huyện Chương Mỹ, Hà Nội.
Nằm cách đình Nội khoảng 300m, đình Xá cũng thuộc thôn Ngọc Sơn, thị trấn Chúc Sơn. Đình Xá có niên đại khởi dựng cùng với đình Nội. Về mặt kiến trúc, ngôi đình có kết cấu theo kiểu chữ “đinh” trên mặt bằng bốn hàng chân cột, dưới cột là các chân tảng bằng chất liệu đá xanh có tỷ lệ 29cm x 29cm. Phía trong, các cửa nối vào Hậu cung trạm nổi đề tài tứ linh (long, ly, quy, phượng).
Chủ thể phụng thờ tại đình Xá là Tam đức Thành hoàng làng thời Hùng Vương. Căn cứ vào những di văn còn lưu giữ, thì lai lịch của các vị thành hoàng này có thể tóm tắt như sau:
Xưa ở động Lăng Xương, phủ Hưng Hoá, đạo Sơn Tây có vợ chồng ông Hàn Nguyên và bà Lê Thị Ngọc làm nghề bốc thuốc chữa bệnh cứu người. Ông bà vốn là người hiền lành, chuyên tích thiện. Một hôm, vợ chồng nằm mơ có người báo mộng sẽ sinh ra con trai làm rạng danh cửa nhà, nổi tiếng thiên hạ. Quả nhiên năm sau, ông bà sinh một người con trai, tướng mạo khác thường, khôi ngô tuấn tú. Ông bà đặt tên cho con là Cương Chính.
Năm Cương Chính lên 10 tuổi, không may người cha qua đời, Cương Chính theo thân mẫu về huyện Chương Đức (tức Chương Mỹ ngày nay) kiếm sống và được quan huyện là Trương Tuấn đùm bọc, nuôi dưỡng.
Bấy giờ, ở đạo Thái Nguyên, Tuyên Quang... giặc dã nổi lên như ong. Cương Chính tự nguyện tòng chinh và được vua Hùng giao cho cầm quân đánh giặc. Sau khi thắng trận trở về, ông được vua ban thưởng rất hậu và cho về trang Chúc Sơn dạy dân cấy cầy, chăn tầm dệt vải. Ba năm sau, giặc Ân sang xâm lược nước ta, bấy giờ Thánh Gióng nghe sứ giả loan truyền cầu người tài giỏi giúp nước, khi ấy Thánh Gióng vươn mình trở thành một người cao lớn, sức mạnh phi thường đứng lên dẹp giặc. Cương Chính cùng hai vị thuỷ thần là Oai Linh Công và Tam Tế Công đến trợ giúp. Giặc tan, các vị đều được triều đình phong thưởng. Sau khi các ngài hoá, nhân dân địa phương lập đền thờ.
Hàng năm cứ vào ngày 12 đến ngày 15 tháng giêng âm lịch, nhân dân thôn Ngọc Sơn lại tưng bừng mở hội, tổ chức lễ nghi, diễn xướng các trò chơi dân gian như đá cầu, chọi gà…. để tưởng nhớ công đức các vị thành hoàng.
Theo lịch sử cách mạng địa phương, trong những ngày đầu toàn quốc kháng chiến, tại ngôi đình này, Phó Chủ tịch nước Huỳnh Thúc Kháng và Bộ trưởng Nguyễn Văn Tố đã về đây ở và làm việc.
Đình Xá đã được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật năm 1988./.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 02