Theo nguồn tư liệu thành văn trong đình như sắc phong, thần phả, bài vị, hoành phi, câu đối cho biết đình Trung Tựu là nơi tưởng niệm thần Bạch Hạc Tam Giang một nhân vật quan trọng thần điện của người Việt ở trung du và đồng bằng Bắc Bộ. Như vậy đình Trung Tựu là nơi phụng thờ một danh nhân văn hoá có công với nước với dân theo tín ngưỡng thờ thần hoàng làng.

Đình Trung Tựu toạ lạc trên một khu đất cao ráo rộng thoáng sát khu cư trú của dân làng. Đình quay hướng đông nam.

Từ ngoài vào gồm các công trình kiến trúc: Nhà Phương đình, hai dãy nhà Tả hữu mạc, sân đình và toà Đại đình kết cấu kiểu chữ “đinh”.

Nhà Phương đình xây trên nền cao hơn mặt sân 60cm xung quanh nền bó vỉa gạch nhà hai tầng mái kiểu chồng diêm 8 mái, 4 mái trên hình tam giác thu nhỏ dần ở phía nóc, nóc mái đắp nổi hình trái giành, các đầu đao cong vút trang trí hình văn thực vật, mái lợp ngói mũi hài.

Liền phía trong sân là toà Đại đình xây trên nền cao hơn mặt sân 1m, nền bó vỉa gạch, phía trước xây 4 bậc gạch lên nhà Đại bái. Nhà Đại bái 5 gian xây kiểu tường hồi bít đốc, mái lợp ngói mũi hài cổ loại ngói dầy mình, mũi hất lên, bờ nóc đắp kiểu bờ đỉnh, hai đốc mái đắp kiểu đầu kìm hình rồng, miệng ngậm bờ nóc, phía trước hai đầu hồi xây hai trụ biểu kiểu trụ lồng đèn, đỉnh mỗi trụ đắp nổi hình 4 chim phượng đuôi chụm vào nhau đầu quay 4 hướng thân trụ tạo gờ nổi trên ghi các đôi câu đối chữ Hán. Mảng tường vượt nối giữa tường hồi Đại bái và cột trụ biểu trên mặt đắp tượng quan văn và quan võ.

Trang trí kiến trúc tập trung vào các bức cốn mê gian giữa với đề tài trang trí rồng ổ, tứ quý, hoa văn hình học... Tám đầu dư chạm nổi kết hợp chạm lộng hình rồng thuộc thế kỷ XIX, các đầu bẩy trang trí văn hoa lá.

Toà Hậu cung xây nối tiếp với gian giữa nhà Đại bái. Một nếp nhà 2 gian xây chạy dọc về phía sau tạo thành hình chữ “đinh”. Nhà xây kiểu tường hồi bít đốc, mái lợp ngói mũi hài, các vì kèo đỡ mái làm kiểu trụ giá chiêng, nền nhà lát gạch vuông.

Hiện nay đình Trung Tựu còn bảo lưu được khối di vật văn hoá gồm: Một khám thờ sơn son thếp vàng, một cỗ ngai bài vị sơn son thếp vàng, hương án, chiêng đồng, hoành phi, câu đối... Ngoài ra trong đình còn nhiều các di vật như cây đèn, cây nến, lọ hoa, tàn lọng...

Đình Trung Tựu được xây dựng để phụng thờ thần hoàng của làng và gắn kết việc phụng thờ, đình còn là trung tâm sinh hoạt văn hoá tinh thần của cộng đồng cư dân làng xã, nơi tổ chức lễ hội truyền thống. Hàng năm làng quy định có 4 kỳ tế lễ vào ngày sinh của thần 12 tháng 2, ngày hoá là ngày 10 tháng 6 và hai ngày khánh hạ 15 tháng 3 và 12 tháng 5 âm lịch. Trong những ngày vào đám, ngoài nghi thức tế lễ trọng thể còn có các trò chơi truyền thống thượng võ lôi cuốn đông đảo nhân dân trong vùng tham gia. Trong ngày hội làng hàng năm vào ngày 10 tháng 3 có tổ chức hội đua thuyền diễn tả lại chiến thuật luyện tập và tiến công bằng thuỷ quân của tướng Đào Trường thời Hùng Duệ Vương. Đó là hội bơi thi bằng thuyền chải truyền thống trên sông Nhuệ. Sự nổi danh của hội thi bơi Đăm sớm được đi vào ca dao, tục ngữ và văn học cổ của dân tộc. Hội bơi Đăm còn là một hình thức sinh hoạt văn hoá thể thao tiêu biểu của truyền thống văn hoá dân tộc Việt Nam và vùng Đông Nam Á.

Đình Trung Tựu đã được Bộ Văn hóa và Thông tin xếp hạng di tích lịch sử, kiến trúc nghệ thuật năm 1996./.

Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 02

Sơn Dương (t/h)