Đền Thanh Xuyên (huyện Phú Xuyên)
Đền Thanh Xuyên thuộc địa phận xã Hoàng Long, huyện Phú Xuyên, Hà Nội.
Từ trung tâm quận Hà Đông đi theo đường Văn Điển, rẽ xuống Quốc lộ 1A, đến ga Tía, rẽ phải vào đường 73, đi thẳng tới cầu Đông Quan, tiếp tục rẽ trái theo đường bờ đê khoảng 3km là tới làng Thanh Xuyên, xã Hoàng Long, huyện Phú Xuyên. Tên địa danh làng còn gắn với tên gọi một ngôi đền hiện tồn trong thôn là đền Thanh Xuyên.
Ngôi đền toạ lạc gần chợ Vàng, quay theo hướng bắc nhìn ra dòng sông Nhuệ. Đây là khu di tích tương đối lớn của làng Thanh Xuyên, có niên đại thời Nguyễn muộn.
Đền thờ ngài Hoàng Tế cư sĩ, tên huý là Nguyễn Độ. Sinh thời, ngài là vị lạc tướng của vua Hùng, đã có nhiều công trạng và được nhà vua ban thưởng trọng hậu. Khi ngài hoá, nhân dân đã tôn ngài làm thành hoàng làng, qua các triều đại phong kiến đều được ban phong mỹ tự để nhân dân tôn thờ.
Mặt bằng tổng thể ngôi đền hình chữ đinh với hai toà Đại bái và Hậu cung, xây kiểu tường hồi bít đốc, mái lợp ngói ri mỏng. Các bộ vì chủ yếu kết cấu kiểu: “Thượng giá chiêng chồng rường nách, hạ cốn mê, bảy hiện”. Ngôi đền có niên đại Nguyễn muộn.
Hiện tại đền Thanh Xuyên còn lưu giữ được nhiều di vật có giá trị về điêu khắc như: bộ long ngai bài vị với hai tay ngai hình đầu rồng, thân ngai là các chấn song con tiện trang trí hoa văn cúc mãn khai, hoa lá, chữ triện... nhiều sắc phong của thời Nguyễn như: Đồng Khánh thứ 2 (1887), Duy Tân thứ 3 (1909)...
Hằng năm làng Thanh Xuyên mở hội xuân thu nhị kỳ vào các dịp: Hội tháng 3 là đại kỳ phước của toàn dân, mở hội từ ngày mùng 6 đến ngày 12 tháng 3 âm lịch. Trong ngày này có các hoạt động tế, lễ rước kiệu thành hoàng làng từ đền về đình, hội lệ diễn ra các trò chơi như: chọi gà, thi vật, múa rồng, hát chèo... Ngoài ra làng Thanh Xuyên còn tổ chức hội lệ mùa thu dành cho các phường, hội nghề vào ngày 20 tháng 8 âm lịch để tôn vinh vị tổ nghề hàng ngài, chăn tằm dệt vải đã có từ lâu đời của làng Thanh Xuyên.
Đền Thanh Xuyên đã được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng là di tích kiến trúc nghệ thuật năm 1994./.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 02