Tái hiện "Tết Đoan Ngọ Thăng Long xưa”
Sáng ngày 21/6/2023, tại Khu Di sản Hoàng thành Thăng Long, Hà Nội đã diễn ra chương trình “Tết Đoan Ngọ Thăng Long xưa” và khai mạc trưng bày, trải nghiệm làm quạt.
Phát biểu khai mạc chương trình, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long Hà Nội - ông Nguyễn Thanh Quang cho biết: Trong những năm gần đây, Trung tâm đã tổ chức các nghi lễ hoàng cung với mong muốn mang đến cho du khách những sản phẩm du lịch đặc sắc, đậm dấu ấn văn hóa truyền thống của dân tộc Việt Nam. Chương trình “Tết Đoan Ngọ Thăng Long xưa” là một trong những nghi lễ hoàng cung trở thành hoạt động thường niên tại Khu Di sản.
Tết Đoan Ngọ hay còn gọi là tết Đoan Dương, thường được tổ chức vào giờ Ngọ ngày 5/5 âm lịch hằng năm. Đây là ngày tết truyền thống của một số quốc gia Đông Á gồm Việt Nam, Triều Tiên, Nhật Bản, Trung Quốc. Trong văn hóa cổ truyền Việt Nam, Đoan Ngọ được xem là một trong những dịp lễ tết quan trọng bậc nhất. Đoan có nghĩa mở đầu, Ngọ là thời gian từ 11h – 13h chiều. Đoan Ngọ là lúc mặt trời ở gần trái đất nhất. Ở Việt Nam, tết Đoan Ngọ còn được gọi là tết giết sâu bọ, đơn giản đó là ngày phát động bắt sâu bọ, tiêu diệt bớt các loài sâu bệnh gây hại cho cây trồng.
Ở nước ta từ xưa, từ cung đình đến thôn quê đều hân hoan đón tết Đoan Ngọ, dù có những lễ nghi phong tục khác nhau nhưng đều là lúc để con cháu nhìn về cội nguồn, nhớ ơn công đức tổ tông và những người có công sinh thành, dưỡng dục.
Theo PGS. TS. Trần Đức Cường - Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam thì: Ở nước ta, trong cung đình, đây là dịp thượng triều, hoàng đế chịu mệnh trời thực hiện một số nghi lễ như cúng tế các tiên đế, báo hiếu bậc sinh thành, sau đó là ban yến và ban quạt cho văn võ bá quan với mong ước ban phúc lành, sức khỏe và bình an cho muôn nhà.
Các nguồn sử liệu cho biết, dưới thời Lê Trung hưng, tết Đoan Ngọ là dịp để nhà vua sửa soạn lễ phẩm dâng tiến lên tổ tiên. Lễ tế tự ở nhà Thái Miếu hoàn tất cũng là lúc xa giá nhà vua lên điện thiết triều.
Tại điền Cần Chánh, hoàng thân cùng các quan văn võ từ bậc tam phẩm trở lên mới được tham dự. Nhà vua uy nghi trên ngai rồng nhận lời chúc mừng từ các quan. Để nêu cao tinh thần trung nghĩa của quân thần, nhà vua sẽ làm thơ đề lên quạt để ca ngợi cuộc sống thanh bình của muôn dân cũng như răn dạy bá quan làm những điều tốt đẹp cho bách tính. Đây cũng là một dịp nhà vua sẽ ban thưởng. Đoan Ngọ rơi đúng vào ngày nóng nực nên chiếc quạt là một vật thiết yếu. Vì thế mà ngoài ban yến, nhà vua còn tiến hành ban quạt cho hoàng thân và văn võ bá quan, binh lính, tiểu giám… Điều này thể hiện sự quan tâm, chăm lo đặc biệt của nhà vua đối với nhân dân.
Còn ở dân gian, người dân thường dâng sản vật mùa hạ lên ban thờ tổ tiên, dùng thức ăn để diệt sâu bọ trong người, hái lá làm thuốc Nam vào giờ Ngọ, đeo bùa bằng chỉ ngũ sắc, dùng lá để nhuộm móng tay móng chân, mặc áo dấu, bôi rượu hùng hoàng cho trẻ con,… đây là những kinh nghiệm dân gian liên quan đến thời tiết và nông vụ. Do đặc điểm thời tiết nóng nực và dịch bệnh bất thường, người dân đã nghĩ ra các món ăn thức uống đồ dùng đề phòng ngừa.
Cũng theo PGS. TS. Trần Đức Cường, ngoài các ghi chép trong sách Hà Nội địa dư và An Nam phong tục thì ngay từ thế kỉ 15, bài thơ Đoan Ngọ của Phạm Dữ Nhuật đã mô tả khá chi tiết: “Mâm đầy bánh gói hương thơm ngát. Tay vấn bùa thiêng sắc mới tươi. Cắt rễ xương bồ, vấn ngải chơi”.
Tới đầu thế kỷ 20, trong bộ sách Kỹ thuật của người An Nam, Henri Oger đã khắc họa lại rõ nét và chân thực phong tục này. Kể cả một trong 36 phố phường cũng mang dấu ấn của phong tục này: Phố Hàng Mụn bán bùa ngũ sắc, phố Hàng Quạt bán quạt, phố Thuốc Bắc bán thuốc Nam.
Trong không khí thiêng liêng, long trọng, chương trình “Tết Đoan Ngọ Thăng Long xưa” đã tái hiện lễ dâng hương lên các vị tiên đế tại điện thờ 52 vị vua và nghi lễ ban quạt cho bá quan văn võ./.
Một số hình ảnh khác tại khu trưng bày:
