Lăng đá Quận Vân (huyện Thường Tín)

Lăng đá Quận Vân, thôn Nỏ Bạn, huyện Thường Tín là một công trình kiến trúc đặc biệt hiếm có được xây dựng bằng đá. Khu lăng đá thờ Quận công Đỗ Bá Phẩm, người làng Vân La, tổng Vân La nên dân gian thường gọi là lăng đá Quận Vân. Xưa thôn Nỏ Bạn gọi là Nỗ Bạn, thuộc tổng Vân La, huyện Thanh Trì, phủ Thường Tín, trấn Sơn Nam Thượng.

Theo những thư tịch cổ thì Quận công Đỗ Bá Phẩm sống vào cuối thời Lê - Trịnh. Các cuốn sử biên niên thời Lê từ năm 1715 có nhiều đoạn chép ông là một đại thần, một giám quan hầu của chúa Trịnh Cương. Ông vốn xuất thân từ một gia đình nghèo khó, đã có vợ và con trai, sau tình nguyện làm giám quan. Trong thời gian ở phủ chúa, Đỗ Bá Phẩm được Trịnh Cương giao cho làm thị giảng chuyên dạy dỗ thế tử Trịnh Giang. Ông từng được giao nhiệm vụ trong phái đoàn cùng với các ông: Lê Anh Tuấn, Nguyễn Công Hãn, Trương Nhiêu, Đặng Đình Giảng, Nguyễn Khuê làm khuyến nông sứ đi tuần hành các trấn. Ông có nhiều đóng góp lớn cho sự phát triển kinh tế nông nghiệp thời đó. Năm 1734, Đỗ Bá Phẩm bị chúa Trịnh giáng chức từ trấn thủ Sơn Nam làm Thủ sứ An Quảng (nay là Quảng Ninh), sau đó lại bị cách chức và bắt ông phải chết.

Khu lăng đá Quận Vân nằm trong khuôn viên rộng chừng 2 sào. Cấu trúc lăng chia làm 3 phần: khu Tiền tế, nhà bia, mộ được tạo tác bằng đá xanh... Hạng mục đầu tiên là khu Tiền tế. Mặt tiền khu lăng có con đường lát gạch dẫn vào khu di tích. Đầu tiên là hai pho tượng tạc 2 vị lạc tướng bằng đá to như người thật đứng gác đối diện nhau. Tượng cao 1,83m, vòng bụng to nhất chu vi là 1,51m. Đôi lông mày nhíu lại mang nặng tính suy tư. Hai vị đứng trong tư thế trang nghiêm, tay phải chống vào đai bụng, tay trái cầm thanh mã tấu dựng ngang vai. Tiếp đến là hương án có chiều dài 1,62m, chiều rộng 1,2m, chiều cao 1,6m. Trên hương án trang trí hoa văn chữ triện cánh sen, hoa cúc, hoa trám, linh vật nghê, hổ phù chầu lưỡng nghi. Hai bên hương án là hai bệ đá đối xứng nhau, trên mặt khắc nổi nghề chầu lưỡng nghi, hoa văn cánh sen. Hai bên trục đường chính, lùi sâu vào trong là hai voi phục chầu có chiều dài 2,35m, chiều cao 1,65m. Tiếp theo là hai ngựa đứng chầu, chiều dài 2,1m, chiều cao 1,65m. Ngựa đeo vòng anh lạc ở tư thế buồn như hai ông voi vì đã xa chủ của mình ở thế giới bên kia. Đi một đoạn có hương án đá ở chính giữa lăng. Hương án hình khối hộp, dưới đế hương án làm kiểu khum để trơn bóng và xây dật ba cấp xuống nền lăng. Tiếp đến là sập đã tạo tác kiểu chân quỳ dạ cá có chiều dài 2,5m, chiều rộng 1,45m, chiều cao 0,48m, bên trên là cỗ ngai đá cao 0,74m. Phía trước có hai chó đá nằm chầu, dáng buồn cổ đeo chuông. Đôi tượng chó là tác phẩm mỹ thuật khá hoàn mỹ ở thế kỷ XVIII.

Khu thứ hai là nhà bia, kết cấu kiến trúc như một ngôi miếu đá dạng khối hình hộp chữ nhật. Đỉnh nhà bia là bốn mái chảy, bốn đầu góc mái có cột vuông. Phần thân nhà bia làm những ô thoáng giảm sự nặng nề của tường đá, tăng dáng vẻ thanh thoát, cách điệu. Trong lòng nhà bia đặt một bia đá khắc chữ Hán ghi lại tiểu sử của Quận công Đỗ Bá Phẩm. Phía trước nhà bia còn có hai sư tử ở tư thế chân co chân duỗi đầu ngoảnh về phía trước luôn sẵn sàng canh gác, kiểm soát.

Phía sau nhà bia là mộ đá đại thần Đỗ Bá Phẩm. Ngôi mộ tạo tác hình chữ “nhật” dài 2,35m, cao 1,95m, trên nóc tạo vòm cong như một chiếc nắp trên thành huyệt.

Có thể nói đây là một khu lăng đá hiếm còn giữ được nguyên vẹn kiến trúc cùng các khối tượng bằng đá vô cùng độc đáo có niên đại từ thế kỷ XVIII.

Lăng đá Quận Vân đã được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật năm 2003./.

Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 01

Sơn Dương (t/h)