Nhà thờ họ Nguyễn Vân Sơn (quận Cầu Giấy)

Nằm bên bờ sông Tô Lịch, cách trung tâm thủ đô Hà Nội về phía tây nam khoảng 6km, nhà thờ họ Nguyễn Vân Sơn toạ lạc ngay trong khu dân cư đông đúc của vùng quê Hạ Yên Quyết, có lịch sử từ rất lâu đời. Thời Lê, dải đất này có tên nôm là Kẻ Cót thuộc huyện Từ Liêm, phủ Quốc Oai, xứ Sơn Tây. Qua nhiều thời kỳ thay đổi địa danh hành chính, nay nhà thờ họ Nguyễn Vân Sơn thuộc nhà số 63, phố Yên Hoà, phường Yên Hoà, quận Cầu Giấy.

Theo dòng lịch sử, những truyền thuyết văn hoá tốt đẹp của làng cổ Yên Quyết cũng từng bước được xác lập và củng cố. Các truyền thống này đã đưa làng Cót trở thành một trong bốn vùng danh tiếng của huyện Từ Liêm, như câu phương ngôn đã tổng kết ca ngợi: “Mỗ, La, Canh, Cót tứ danh hương”, và “Nhất Mỗ, nhì La, thứ ba Canh Cót”.

Họ Nguyễn Vân Sơn là một tổ chức dòng họ lớn của thôn Hạ Yên Quyết. Theo cuốn gia phả do tú tài Nguyễn Kỳ khảo cứu và viết lại vào năm Khải Định thứ 3 (1918) thì ít nhất từ thời Đường Mục Tông, khi Cao Biền cai quản An Nam đô hộ phủ thì đã có làng Yên Quyết và dòng họ Nguyễn tồn tại ngay từ thời lập làng. Theo dòng chảy của thời gian, dòng họ Nguyễn Vân Sơn cũng ngày một phát triển. Đến thời Lê sơ (thế kỷ XV), truyền thống hiếu học của dòng họ Nguyễn được tạo dựng, tuy không có nhiều người đỗ đại khoa, song trong hai thời Lê - Nguyễn, dòng họ cũng đã có một quan nghè (tiến sĩ) và rất nhiều cử nhân, tú tài.

Người đầu tiên của dòng họ Nguyễn, mở đầu cho lịch sử khoa trường là Nguyễn Vân Sơn, cụ được tôn làm Tổ thứ nhất của dòng họ. Nguyễn Vân Sơn là giám sinh triều Lê, làm quan đến chức Hiến sát phó sứ.

Dưới thời Lê, dòng họ Nguyễn có nhiều người đỗ đạt cao, như Nguyễn Xuân Nham đỗ tiến sĩ, làm quan đến chức Đô cấp sự trung, Nguyễn Quang Lãm, Nguyễn Quang Bật... Đặc biệt thời vua Lê Cảnh Hưng (1740 - 1786), dòng họ Nguyễn có Nguyễn Quốc Thuy sáu lần thi hội đều trúng Tam trường, hiện nhà thờ của dòng họ còn lưu giữ được hai đạo sắc chỉ tăng chức vị cho ông trong quá trình làm quan.

Sang thời Nguyễn, các thế hệ của dòng họ tiếp nối nhau thi đỗ làm quan, nổi bật nhất là giám sinh Nguyễn Doãn Địch. Tư liệu trong nhà thờ của dòng họ Nguyễn còn lưu giữ được 14 đạo sắc của vua Minh Mệnh, ghi lại cuộc đời chìm nổi, thăng trầm của ông trong chốn quan trường, đạo sắc mang niên hiệu ngày 9 tháng năm năm Minh Mệnh thứ 16 (1835), đã ca ngợi tài năng đức độ của ông: “...Nguyễn Doãn Địch, tri phủ Quảng Ninh, là dòng dõi nho gia, tên tuổi được ghi chép trong danh sách quan lại, có cống hiến, có tài năng nắm giữ chính quyền, là người thanh bạch, liêm khiết, thận trọng, cần cù với việc quan, lại thông minh, lập nhiều công tích, rạng rỡ trong kính ngoài nội. Nay đặc biệt ban làm đại phu, chức Tri phủ phủ Quảng Ninh tước Trật Tòng ngũ phẩm. Hãy chuộng việc đức, cần kiệm ban bố đức lành cho khắp vùng, dân làng giàu có, chính sự thông đạt”.

Nhà thờ họ Nguyễn Vân Sơn có quy mô kiến trúc nhỏ, toạ lạc theo hướng tây trong khu vực dân cư đông đúc.

Nhà thờ được xây dựng thành 2 lớp nhà kế tiếp nhau, tạo thành mặt bằng kiểu chữ “nhị”, Tiền tế ở phía ngoài, phía trong là cung cấm. Tiền tế gồm 3 gian 2 chái, xây kiểu 4 mái với các góc đao cong ngược lên, mái lợp ngói ta, 2 hồi đắp nổi hai đầu kìm, chính giữa bờ nóc trang trí mặt trời đứng trên đầu hổ phù. Hậu cung có quy mô lớn hơn tiền tế gồm 3 gian 2 dĩ, xây gạch kiểu tường hồi bít đốc tay ngai, 2 tường hồi xây cao hai trụ biểu. Ở chính giữa Hậu cung được đặt một hương án lớn trang trí cầu kỳ. Sát tường hậu đặt long ngai để thờ các vị tiên tổ của dòng họ. Niên đại của kiến trúc này được ghi rõ “Khải Định tứ niên trọng xuân cốc nhật” (ngày lành tháng hai năm Khải Định thứ tư - 1919).

Ngoài những cổ vật dùng làm đồ thờ cúng, trong nhà thờ họ Nguyễn có niên đại và thế kỷ XIX, đặc biệt phải kể đến 16 đạo sắc phong chức tước của các vương triều Lê và Nguyễn, ban cho các thành viên của dòng họ, một cuốn gia phả do tú tài Nguyễn Kỳ chép lại và bổ sung vào năm Khải Định thứ 3 (1918), 12 câu đối ca ngợi công đức của tổ tiên và truyền thống của dòng họ. Đây là dòng họ có lịch sử tạo dựng từ rất lâu đời góp phần vào sự hình thành và phát triển của làng Hạ Yên Quyết, cùng với những truyền thống văn hoá tốt đẹp của một vùng quê bên bờ sông Tô.
Chính vì những lẽ trên, ngày 19/01/2001 nhà thờ họ Nguyễn Vân Sơn đã được UBND thành phố Hà Nội xếp hạng theo Quyết định số 618/QĐ - UB, ghi nhận một dòng họ truyền thống trong lòng phố phường của Thủ đô./.

Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 01

Sơn Dương (t/h)