Nhà thờ Đại tôn họ Nguyễn (huyện Hoài Đức)
Nhà thờ Đại tôn họ Nguyễn thuộc xã Sơn Đồng, huyện Hoài Đức, Hà Nội.
Nhà thờ thôn Ngoại, Sơn Đồng, vốn thuộc tổng Sơn Đồng, huyện Đan Phượng, phủ Quốc Oai, trấn Sơn Tây, sau đổi sang huyện Hoài Đức.
Cả xã Sơn Đồng có khoảng 40 dòng họ cùng sinh sống, riêng họ Nguyễn Đại tôn có trên 1.400 suất định, chiếm 2/3 dân số cả xã. Theo gia phả thì cụ tổ thứ nhất sinh vào cuối thời Trần, con cháu nhiều đời làm quan. Cụ tổ thứ 7 là Tuy Phúc Nguyễn Văn Quảng (1613 - 1668), đỗ Tiến sĩ khoa Canh Thìn (1640), làm Tế tửu Quốc Tử Giám, Hữu thị lang bộ Công. Cụ sinh được 5 người con trai trong đó có hoàng giáp Nguyễn Viết Thứ (1644 - 1692) và 3 người con gái. Từ đây phân ra thành 5 chi. Cụ Thứ lại tách ra làm 5 nhánh thể hiện ở chữ đệm: Viết, Trung, Kim, Bá và không có chữ đệm. Do tình hình phát triển trên, cả dòng họ Nguyễn có một nhà thờ để giỗ các tổ thuộc 7 đời đầu, 4 chi thứ đều có nhà thờ riêng để sinh hoạt và giỗ chi. Nhà thờ Nguyễn Viết là ngôi nhà do chi cụ Nguyễn Viết Thứ trông nom.
Nhà thờ ở giữa làng, cổng vào từ sân vườn phía bắc, nhưng từ sân vườn lên lại qua chiếc cổng cổ ở phía tây của vườn, tức phía đông của sân, để từ đây qua sân tiến thẳng vào gian giữa khu nhà thờ. Cổng cổ chỉ có một gian với hai vì trên 3 hàng chân cột, chiếc cột cái vươn thẳng lên nóc, gần đỉnh có con xuyên giang ngang ra đỡ bụng hai kẻ, dưới một chút là con xà xuyên qua cột cái để nối với hai đầu cột quân, mỗi bên mái có 7 chiếc hoành. Đây là kiểu nhà đơn giản và thường gắn với một công trình phụ nào đó.
Kiến trúc chính của nhà thờ gồm 2 toà ngang nằm song song với nhau theo kiểu chữ “nhị” gồm 5 gian trên 4 hàng chân cột, các bộ vì làm theo kiểu “chồng rường”. Nghệ thuật trang trí đơn giản, chỉ có guột mẫu trên các kẻ. Nhà thờ mới được dòng họ tu sửa vào những năm cuối của thế kỷ trước nhưng vẫn giữ nguyên hình dáng ban đầu. Toà phía sau là cung thờ với 6 khám thờ ứng với việc thờ các thế hệ khác nhau. Hoành phi: “Nguyễn tộc từ đường” được làm năm Tự Đức thứ 31 (1878) thể hiện niềm tự hào một dòng họ khoa bảng, chiếc hương án cổ chạm rồng mây thế kỷ XVIII, đối tượng hươu đẹp, tương truyền do Trung Quốc tặng cụ Nguyễn Viết Thứ khi cụ đi sứ. Đặc biệt là chiếc đòn võng 8 người khiêng được trang trí mây đao lửa rất tỉ mỉ do triều đình ban tặng cụ Nguyễn Viết Thứ còn lưu giữ được đến ngày nay.
Cụ Nguyễn Viết Thứ (1644 - 1692) đỗ Đệ nhị giáp Tiến sĩ (Hoàng giáp) khoa Giáp Thân khi cụ mới 20 tuổi. Năm cụ 32 tuổi lại trúng khoa Bính Thìn, được tặng Đông các Đại học sĩ, từng lĩnh mệnh đi sứ nhà Thanh Trung Quốc. Cụ trải nhiều chức quan trọng trong triều ngoài trấn, trong đó phần nhiều cụ giữ các chức Thượng thư bộ Hình, Tham tụng, và luôn tỏ rõ là một vị quan thanh liêm, chính trực, có tài thao lược, được nhân dân và triều đình kính trọng.
Nhà thờ đã được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật năm 1986./.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 01