Nghè Keo (huyện Gia Lâm)

Làng Keo còn có tên là Cổ Giao, thuộc huyện Long Biên, quận Giao Chỉ. Xưa kia là địa bàn quan trọng ở trung tâm thuộc đồng bằng Bắc bộ, có nghề nấu keo da trâu và nghề sơn son thếp vàng.

Theo truyền thuyết, nghè thờ Đạo Phúc và vợ là Tiên Anh, ông bà Đinh Dự và Mãn Đường Hoa và quận công họ Đỗ.

Bố Đào Phúc là Đào Bột vốn người Thanh Hoá, nhà nghèo phải đi kiếm sống. Đến làng Keo gặp bà Nguyễn Thị Lương cùng nhau kết duyên rồi ở lại quê vợ vừa làm việc vừa học chữ. Sau này ông trở thành thầy giáo ở vùng Dâu, Keo. Hai vợ chồng sinh hạ được một con trai đặt tên là Đào Phúc, Đào Phúc là người khôi ngô tuấn tú, thông minh học một biết mười, văn võ song toàn, tài cao chí lớn. Lúc đi thi đỗ tiến sĩ được vua khen là trang tuấn kiệt và vua đã gả con gái là Tiên Anh cho ông. Vào cuối đời Lý có giặc ngoại xâm, vua cử Đào Phúc giữ chức thượng tướng quân dẹp giặc ngoài biển cả xa xôi. Về phần mình Tiên Anh xin vua lo việc lương thảo cho chồng. Hai người cùng góp phần dẹp tan quân giặc. Sau khi thắng giặc ông bà trở về quê mình, bái tổ đường Giao Tất. Hôm ấy ngày 7 tháng tư trời đất chuyển mình sấm sét nổi lên. Cả hai ông bà cùng hoá ở Cổ Thể (gần Keo) sau đó mối xông lên thành mộ lớn, từ đó dân làng gọi là núi “bi”. Dân địa phương thương tiếc tâu lên vua và tạc tượng lập bàn thờ.

Ông bà Đinh Dự và Mãn Đường Hoa (tổ nghề ca trù).

Theo thần phả do Đông các Đại học sĩ Đào Cử biên soạn đời Hồng Đức thứ 7 (1476) có ghi: vào đời lê Thái Tổ, ở đạo Trường Yên, Hoa Lư, có nhà họ Đinh tên Lễ cùng nhân dân trong vùng theo cuộc khởi nghĩa Lam Sơn chống quân Minh. Ông Đinh Lễ nằm mộng thấy một người xưng là Đông Phương Sóc hiện lên và nói: ta thấy nhà ngươi nhân đức cao đầy, chắc sinh quý tử. Nói xong, bay đi. Đinh Lễ biết đó là mộng bá triều. Vợ ông có một đêm nằm mộng thấy con rắn xanh quấn quanh người. Từ đó bà có thai và sinh con là Đinh Dự vào ngày 6 tháng tư năm Quý Tỵ. Cậu lớn lên khôi ngô tuấn tú lạ thường, tư chất thông minh, đàn, thơ, cờ, hoạ, hát xướng, tài năng không ai địch được. Nhân ngày lễ đi chơi đến chùa Thiên Thai (phủ Thuận An) chàng gặp một người con gái nhan sắc tuyệt trần bèn hỏi, nàng đáp: Em là Đường Hoa Tiên hải, người động Nga Sơn (đạo Thanh Hoá) lấy việc truyền lời ca tiếng hát làm vui. Hai người kết duyên và đã giúp vua giải khuây, quyết bắt giặc Minh. Vương cảm ơn nghĩa ấy mời cơm vợ chồng rồi thưởng tước. Sau đó Đường Hoa nói với chồng là nhờ vượng khí đất trời, nay hợp duyên lành được cùng chồng đi khắp nước, phổ biến ca trù cho nhân dân, nay đã mãn trần thế, xin tạ ơn chàng, nói xong nàng bay mất. Còn Đinh Dự sau khi bái tạ Vương đập đầu vào cột trụ hoá thần rắn xanh. Hôm ấy, ngày 13 tháng 12, Vương lệnh cho các giáo phường đón mỹ tự, đem về thiết lập đền phụng sự, phong Đinh Dự là Thanh Xà đại vương, Mãn Đường Hoa là công chúa và chuẩn cho phường Giao Tất cùng Lỗ Khê đạo Kinh Bắc và 12 giáo phường các nơi trong nước thờ tự làm tổ nghề ca trù.

Thiếu bảo quận công họ Đỗ là hậu thần của làng. Tấm bia hậu ghi về thiếu bảo như sau: Đỗ tướng công tên tự là Như Triều, thuỵ là Mẫn Đạt, vốn là trọng thần nước Nam, là danh tướng phương Bắc đã từng giúp nhà Lý và được phong tặng: tối thượng tướng quân. Khi thấy đình, chùa hai làng Giao Tất, Giao Tự đổ nát không an lòng. Năm Ất Tỵ theo ý nguyện của dân, ngài bỏ tiền xây 3 gian 2 chái chùa. Năm Đinh Mùi xây thêm toà Thượng điện, Tiền đường, Hậu đường, hành lang hai dãy, Tam quan quy mô cực kỳ lộng lẫy.

Năm Bính Thìn, ngài lại cho hai làng 200 quan tiền, 2 nén bạc, 6 mẫu ruộng phúc đức chia cho 10 giáo nhận cấy cày.

Nghè Keo được dựng ở đầu làng, có nhiều cây cổ thụ, quay hướng tây bắc kiến trúc gồm Tam quan, sân, miếu thờ, Đại bái, Phương đình và Hậu cung ở phía sau. Tam quan xây lối cổng trụ biểu. Thân trụ vuông, 3 mặt gờ nổi, ghi câu đối chữ Hán. Từ cổng trụ xây dựng nối 2 bức tượng nhỏ đắp nổi hình 2 ông hộ pháp. Ngoài Tam quan có một miếu nhỏ thờ Tứ phủ công đồng.

Đại bái gồm 5 gian xây trên nền cao kiểu “tường hồi bít đốc”. Phía ngoài xây 2 trụ biểu, đỉnh trụ đắp 2 con nghê châu đầu vào nhau, mái lợp ngói mũi hài cổ, bờ nóc đắp 2 rồng chầu mặt trời.

Phương đình tám mái, bốn góc đao cong, lợp ngói mũi hài cổ, giữa hai mái có hàng chấn song con tiện bằng gỗ.

Hậu cung 3 gian xây kiểu tường hồi bít đốc tay ngại. Hai hồi xây 2 trụ biểu, đỉnh trụ đắp hình trái dành, vì kiểu chồng rường giá chiêng. Hậu cung đặt 3 bệ thờ. Bệ thờ chính giữa thờ Đào Phúc - Tiên Anh công chúa. Bên trái thờ ông bà Đinh Dự và Mãn Đường Hoa. Bên phải thờ Mẫu và hậu thần. Nghè đã được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng di tích lịch sử, kiến trúc nghệ thuật năm 1993./.

Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 01

Sơn Dương (t/h)