Đền, chùa Hoà Mã (quận Hai Bà Trưng)
Hoà Mã xưa kia là một thôn thuộc tổng Tả Nghiêm, huyện Thọ Xương. Đền Hoà Mã thờ một vị quan thái giám thời Lê có công lập nên làng Hoà Mã. Hoà Mã còn có tên là Đổi Mã, vì nơi đây hàng năm vua Lê, chúa Trịnh thực hiện việc thay đổi trang phục (mã) trước khi tới đàn Nam Giao để tế trời đất. Đền, chùa Hoà Mã hiện nay ở số 3 phố Phùng Khắc Khoan (đi sâu vào khoảng 30m), phường Ngô Thì Nhậm, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội.
Qua nhiều năm, di tích bị đổ nát, nhiều nhà dân lấn sâu vào ở hẳn trong sân chùa, đến cuối năm 2003, các hộ lấn chiếm mới được di dời, trả lại diện tích cho di tích.
Đền Hoà Mã là nơi thờ Mẫu, tuy quy mô không lớn nhưng bố cục nơi thờ tự đầy đủ. Động Sơn Trang ở phía trước thờ chúa Thượng Ngàn ở tư thế ngồi, có 12 tiên cô, tay cầm nhạc cụ cổ truyền đứng hầu xung quanh, 6 tượng cậu tay cầm đồ lễ phục vụ Mẫu.
Trong đền, các đồ thờ tự được bày biện khá dày đặc. Các tượng ở Tam toà thánh Mẫu được tạo tác theo phong cách truyền thống, gồm Mẫu Thượng Thiên (áo đỏ, ngồi giữa), Mẫu Thượng Ngàn (áo xanh) và Mẫu Thoải (áo trắng) ngồi hai bên. Ngoài ra còn có các tượng quan lớn, vua cha, ông hoàng, các cô, cậu. Đền còn giữ được 12 đạo sắc phong, sớm nhất có niên hiệu Cảnh Thịnh nguyên niên (1793); một quả chuông cao 70m, đường kính miệng 40cm, đúc năm 1845 và nhiều đồ thờ tự khác.
Chùa Hoà Mã có tên là Thiền Quang tự, là một công trình kiến trúc cổ lớn hơn và được xây dựng sớm hơn đình và đền. Chùa có mặt bằng kiểu chữ “đinh”, gồm Tiền đường 5 gian, Thượng điện 4 gian. Tiền đường xây kiểu tường hồi bít đốc, làm theo kiểu chồng rường giá chiêng, mỗi gian đều được trang trí bằng cửa võng với các đề tài rồng, phượng, hoa lá. Trong Phật điện, tượng không nhiều, nhưng đặc biệt pho tượng Quan Âm được thể hiện bằng cách chạm nổi ngàn con mắt trên một bàn tay đang hướng lòng về phía trước.
Chùa còn bảo lưu được hai quả chuông, một quả cao 119cm, đường kính miệng 54cm, được trang trí tứ linh, đề 4 chữ “Thiền Quang tự chung”, một quả nhỏ hơn, trang trí đôi rồng đấu lưng vào nhau trên quai chuông, ghi niên đại “Thiệu Trị tam nguyên” (1843).
Chùa Hoà Mã có một nhà thờ Tổ và nhà Mẫu, được bố cục theo kiểu “Tiền Phật, hậu Mẫu”, sau bổ sung thờ đức Thánh Trần (Tiền Phật, hậu Thánh).
Đền, chùa Hoà Mã, ngoài lễ Phật Đản thì lễ Vu Lan được đặc biệt chú ý, thu hút đông đảo tín đồ và nhân dân trong vùng.
Đền, chùa Hoà Mã được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật năm 1986./.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 01