Đình Hoàng Xá (huyện Ứng Hòa)
Đây là một ngôi đình mang giá trị kiến trúc nghệ thuật vào cuối thế kỷ XVII. Từ xa xưa, nơi đây đã có ngôi đền thờ Quý Minh (một trong ba vị Thánh Tản). Sau đó ngài hoá thành Thành hoàng làng được thờ ở đình.
Vào cuối thế kỷ XVII, đình Hoàng Xá được dựng theo kiểu chữ “nhất,” chỉ có một toà hình chữ nhật với ba gian hai chái lớn. Dần dần về sau, theo nhu cầu của tín ngưỡng và sự phát triển của tế lễ theo lối “Hương đảng tiểu triều đình” mà đình Hoàng Xá được chuyển hoá kết cấu thành kiểu chữ “công”, tạo thêm Hậu cung, biến toà đình chính thành toà Đại bái, dựng thêm hai toà Tả hữu vu bốn gian tường hồi bít đốc và Nghi môn.
Tiếp sau một cửa, một sân rộng dẫn vào Đại bái theo phong cách của thế kỷ XVII, nhìn bề ngoài, mái đình vốn xấp xỉ hai phần của toàn bộ độ cao, vốn xưa đình không có tường bao nhằm tạo nên sự chiêm ngưỡng kết cấu và các mảng chạm được rõ ràng. Cũng như nhiều đình khác, trước đây đình Hoàng Xá có sàn kết cấu bốn hàng chân gỗ lim, cột cái lớn vừa phải với đường kính xấp xỉ 60cm, cột quân có đường kính xấp xỉ 40cm. Với bốn vì nóc kiểu chồng rường, nhưng phần lớn cốn nối giữa cột cái với cột quân của gian giữa cũng theo kiểu chồng rường có ken gỗ tạo mảng trang trí, các gian bên chỉ có ba nách, kèo và ván mỏng. Hai đầu cột có bốn bộ cốn phần nào tương tự cốn dân dã nhưng lớn hơn.
Hầu như chạm khắc có giá trị cao đều nằm ở toà Đại bái, với đề tài chủ yếu là rồng, mà thông qua đó như thấy ước vọng cầu mưa của cư dân nông nghiệp. Các mảng chạm về hoạt cảnh, khiến cho người xem bị chìm vào sự náo nức của ngày hội, vào những thú vui thanh tao của già làng bên bàn cờ, bầu rượu. Đó là những thuyền đua trong nét phác thảo, dẫn dắt người xem như cảm thấy: con thuyền đứng đó mà cứ bơi bơi mãi trong dòng tâm tưởng, vượt qua bến nước trần gian để khẳng định một dòng truyền thống. Cùng đó là những tiên nữ vang điệu múa thái hoà, là sự rộn rã của sới vật, là cảnh đi săn, là sự náo nức của tiếng trống tiếng đàn với dàn nhạc công, là cảnh mang mả táng hàm rồng, cưỡi voi cưỡi ngựa, là chọi gà và muông thú. Tất cả là những gì thiếu của tinh thần nên được thể hiện trong nghệ thuật.
Trong Hậu cung còn sập thờ, khám thờ lớn, ngai vị, bàn thờ, rồi kiệu và bát bửu, sắc phong (từ thời Quang Trung đến thời Khải Định) cùng hoành phi, câu đối.
Thành hoàng được thờ ở đình là Quý Minh thượng đẳng thần đã cùng Cao Sơn và Tản Viên hợp thành “Tam vị đức Thánh Tản”. Trong tổng thể một mà ba, một nơi nguồn cội của hệ Việt - Mường. Thần núi Ba Vì mang tinh thần cái gạch nối tầng trên với tầng dưới, đem sinh lực của trời cha xuống cho đất mẹ, để muôn loài sinh sôi, cho mùa màng tươi tốt. Tính chất “vũ trụ” của đức Thánh là khởi đầu của nguồn hạnh phúc.
Đình Hoàng Xá đã được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật năm 1962. Đây là di tích xếp hạng Quốc gia đặc biệt./.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 01