Đình Gia Thuy, gò Mộ Tổ (quận Long Biên)
Đình Gia Thuy, gò Mộ Tổ (phường Gia Thuy, quận Long Biên) nằm trong địa vực sinh tụ chính của cư dân Việt cổ từ thời dựng nước, nên mảnh đất Gia Thuy có lịch sử tạo dựng từ rất lâu đời. Một trong những dấu tích minh chứng cho bề dày lịch sử đó chính là cụm di tích đình Gia Thuy - gò Mộ Tổ.
Thời Lê, thôn Gia Thuỵ thuộc trấn Kinh Bắc. Thời Nguyễn thuộc xã Gia Thuỵ, tổng Gia Thuỵ, huyện Gia Lâm, phủ Thuận An, tỉnh Bắc Ninh. Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, 3 thôn Gia Thụy, Mai Phúc, Sài Đồng được sáp nhập lại làm một lấy tên là xã Tiến Bộ. Từ năm 1955 thuộc quận 8. Năm 1965 đổi là xã Gia Thuỵ, huyện Gia Lâm, ngoại thành Hà Nội. Năm 2003 thuộc phường Gia Thuỵ, quận Long Biên, thành phố Hà Nội.
Cuốn Thần tích của làng truyền rằng do Hàn lâm Đông các Đại học sĩ Nguyễn Bính phụng soạn vào năm Hồng Phúc nguyên niên (1572) cho biết: đình Gia Thuy được dựng để thờ 4 vị tướng giỏi của Thục An Dương Vương đã tham gia cuộc chiến đấu chống quân xâm lược Triệu Đà. Họ vốn là 4 anh em ruột được sinh ra trong cùng một bọc gồm 3 anh trai và 1 em gái với tên gọi: Trung Thành, Đổng Lương, Thông Vinh và Quý Nương. Trong cuộc chiến đấu ác liệt với quân thù, 3 vị nam tướng bị thương nặng. Trên đường chạy từ Cổ Loa qua đất Thái Đường đến địa phận đầu làng Gia Thuỵ thì họ tuẫn tiết để khỏi rơi vào tay giặc. Người em gái là Quý Nương đi đến Gia Thuỵ thì tìm thấy thi hài các anh. Nàng bèn ôm lấy đặt xuống giếng Bưởi gần đó, rồi cũng gieo mình xuống giếng ấy mà tự vẫn để giữ toàn ngọc thể. Không bao lâu mối đùn lên phong kín giếng Bưởi thành một gò đất. Trên gò đất mọc lên một cây đa có tán lá xoè rộng che lấy gò.
Để tưởng nhớ công lao quên mình đánh giặc cứu nước của bốn anh em, dân làng Gia Thuy đã suy tôn họ làm Thành hoàng làng, lập đình thờ hương khói quanh năm và coi gò giếng Bưởi là gò Mộ Tổ.
Gò Mộ Tổ hiện nay nằm về phía tây bắc, cách đình Gia Thuỵ gần 100m. Đó là một gò đất cao, có hình dáng và kích thước gần tương ứng với quả đồi nhỏ. Bao quanh khu gò Mộ là vườn cây cổ thụ rộng, tạo sự yên tĩnh cho các vị anh hùng yên nghỉ. Mặt trước của gò được xây tường bao quanh, chính giữa có 2 trụ biểu cao. Đỉnh trụ là hình trái dành do 4 chim phượng tạo thành. Phía dưới là các ô lồng đèn trang trí tứ linh (long, ly, quy, phượng). Trên thân trụ có bổ ô để ghi câu đối ca ngợi công đức các vị Thần hoàng. Giữa hai trụ biểu là tấm bình phong hình cuốn thư. Sau bình phong là các bậc gạch cao dẫn lên bàn thờ trên đỉnh gò.
Riêng bà Quý Nương còn được thờ ở đền Yên Tân, phường Ngọc Thuỵ, vì đây là nơi bà đã bày trận phòng ngự chống địch. Hàng năm vào ngày 10 và 11 tháng 2 âm lịch, dân Yên Tân vẫn tổ chức lễ hội, rước bài vị của bà về đình Gia Thuỵ - gò Mộ Tổ để tham dự lễ tưởng niệm 4 vị tướng.
Theo truyền thuyết, vào năm 1258, Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn đem quân đánh giặc Nguyễn, đi qua đền thờ 4 anh em ở Gia Thuỵ có vào bái yết xin âm phù, quả nhiên lần ấy đại thắng. Hưng Đạo vương tâu lên, vua Trần bèn giao phong bốn anh em là Thượng đẳng thần. Cũng vào thời Trần, đoạn đê quai vạch của sông Hồng thuộc địa phận Gia Thuỵ bị nước dâng sóng phá vỡ, đắp đi đắp lại mãi mà không sao hàn khẩu được. Quan coi đê bèn vào đình thờ bốn anh em cầu khấn, đê mới đắp xong. Vua Trần phong thêm mỹ tự cho bốn anh em.
Nhiều nguồn tư liệu thành văn cho thấy, di tích đình Gia Thuỵ có niên đại xây dựng từ rất sớm nên đã được trùng tu và sửa chữa nhiều lần. Từ thời Lê Trung hưng trở về sau, đình Gia Thuỵ nổi tiếng khắp nơi bởi quy mô bề thế, bởi vẻ đẹp của kiến trúc cùng nét tinh xảo của nghệ thuật điêu khắc trang trí. Năm 1972, đình đã bị bom B52 của đế quốc Mỹ rải thảm phá huỷ hoàn toàn. Để bảo tồn những truyền thống lịch sử văn hoá tốt đẹp của cha ông, nhân dân địa phương đã tự nguyện đóng góp tiền của dựng lại ngôi đình theo lối cũ.
Đình Gia Thụy hiện nay quay theo hướng đông nam, toạ lạc trên một khu vực cư trú của phường. Từ ngoài nhìn vào, các bộ phận cấu thành di tích có Nghi môn, qua sân gạch rộng vào đến Đại đình kiến trúc hình chữ “đinh” (Tiền tế-Hậu cung).
Hậu cung gồm 2 gian nhà dọc nối với không gian giữa Đại đình. Vì là nơi linh thiêng thờ các vị Phúc thần nên lối vào Hậu cung được bưng kín bằng hệ thống cửa bức bàn. Chính giữa Hậu cung được xây bệ gạch cao để bày đồ tự khí cùng ngai, bài vị thờ 4 vị Thành hoàng và tượng thờ Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn.
Hiện nay, ở đình Gia Thuy còn lưu giữ được một bộ sưu tập di vật phong phú gồm nhiều chất liệu phục vụ cho các hoạt động tín ngưỡng như: Long ngai, bài vị, kiểu án văn, choé sứ, bát hương, trong đó phải kể đến những di vật gỗ tiêu biểu. Tất cả đều mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XIX. Một hương án gỗ sơn son thiếp vàng trang trí tứ linh, hổ phù, long mã mang phong cánh nghệ thuật thế kỷ XX. Một bức hoành đề 4 chữ Hán Hộ quốc tỷ dân (giúp nước cứu dân). Một đôi câu đối có nội dung:
Tiết liệt nhất môn, Tổng quốc giang sơn tri hữu Thục,
Bao phong lịch đại, Đằng giang kiếm mã mặc phù Trần.
Dịch nghĩa:
Một gia đình khí tiết anh dũng hy sinh, nước tổ (Thục) giang sơn nguyên vẹn,
Nhiều triều đại khen công lao giúp nước, sông Đằng gươm ngựa ruổi rong giúp vua Trần.
Nối tiếp truyền thống yêu nước, vì nghĩa quên mình của các vị Thành hoàng, nhiều người con của mảnh đất Gia Thuỵ đã sớm giác ngộ, dấn thân trên con đường cứu nước, bồi đắp thêm cho truyền thống cách mạng vẻ vang của địa phương, trong đó phải kể đến sự kiện vào năm 1935, chi bộ cộng sản đầu tiên ở Gia Lâm được thành lập ở Gia Thụy. Gò Mộ Tổ chính là nơi đặt hòm thư liên lạc của các đồng chí cán bộ Trung ương hoạt động bí mật. Vì những thành tích đã đạt được trong công cuộc xây dựng Thủ đô mà năm 1957 Gia Thụy đã được đón Bác Hồ về thăm và động viên phong trào lao động, sản xuất ở địa phương.
Đình Gia Thụy, gò Mộ Tổ đã được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng di tích lịch sử - văn hoá năm 1991./.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 01