Chuyện về danh nhân Hà Nội Ngô Thì Nhậm
Chuyển động Hà Nội - Ngày đăng : 11:43, 13/04/2009
Qua những trang sách cũ, đọc lại thơ ông , chúng ta thấy nổi lên những nét đậm đà và rực rỡ vử toà n bộ cuộc đời ông. Ta cà ng hiểu thêm những khát vọng lớn lao những suy nghĩ thầm kín, những tâm sự đau thương phản ánh con người ông từ chiửu sâu của tâm hồn. Thơ văn ấy là một bức tranh tuyệt đẹp vẽ lại cuộc đời ông, người đã đem hết trí lực và tà i năng chiến đấu cho lợi ích của nhân dân , cho đạo lý của cuộc sống, cho vinh dự của Tổ quốc , cho phẩm giá của con người.
Ngô Thì Nhậm sinh ngà y 25 tháng 10 năm 1746 tại là ng Tả Thanh Oai, huyện Thanh Oai tỉnh Hà Đông cũ ( nay thuộc Hà Nội ). Cha ông là Ngô Thì Sĩ, đậu tiến sĩ là m quan thời Lê Trịnh đồng thời là nhà sử học và nhà thơ. Các em ông đửu học giửi đỗ cao. Em rể ông là Phan Huy àch, một trí thức nổi tiếng thời Tâu Sơn. Người đương thời thường khen ngợi gia đình ông: Họ Ngô một bồ tiến sĩ . Không những gia đình đã từng đời đời đỗ đại khoa và nhận tước lộc cao của triửu đình mà còn nổi tiếng vử văn học được mọi người tôn vinh với danh hiệu Ngô gia văn phái.
Ngô Thì Nhậm 16 tuổi đã soạn quyển Nhị Thập thất sử toát yếu . Năm 1765, ông đậu kì thi Hương, tiếp đến năm 1976, ông đỗ khoa sĩ vọng, được bổ chức Hiến sát phó sứ Hải Dương. Công việc trước tác và sáng tác của ông thực sự bắt đầu từ giai đoạn nà y. Năm 1771, Ngô Thì Nhậm hoà n thà nh quyển Hải Đông chí lược, nghiên cứu mọi mặt vử lịch sử và đời sống của vùng Hải Dương. Năm 1775, Ngô Thì Nhậm đi thi Hội , đỗ thứ năm jà ng Tiến sĩ đệ giáp, được bổ Cấp sự trung Bộ Hộ. Năm 1776, được thăng Giám sát ngự sử đạo Sơn Nam, rồi thăng Đốc đồng trấn Kinh Bắc, năm sau lại kiêm luôn Đốc đồng Thái Nguyên. Năm 1776 Ngô Thì Nhậm chuyển sang là m Hiệu thư ở toà Đông Các.
Là m án sát Hải Dương rồi là m đốc hai trấn Bắc Ninh và Thái Nguyên, ông đã tử ra là một thanh niên lội lạc , văn võ kiêm toà n. Ngô Thì Sĩ đã từng viết vử con: Con ta lấy tà i năng gặp được tao ngộ dị thường, lấy tâm cơ đáp ứng với ủy nhiệm khó khăn, lây trung thà nh là m liửu thuốc để gạt vử gian hiểm và là m tiêu tan khí lam chướng . Tướng sĩ trong một đạo đửu tuân theo hiệu lệnh. Kẻ địch ngoà i bử cõi không lường được mưu cơ. Muôn khe, nghìn dặm không đâu cho là xa. Quân đội muôn bếp thống nhất như một người. Bậc đại trượng phu văn, võ cùng đi đôi bằng phẳng và hiểm trở coi là một: thật là xứng đáng!. ( Trích thư Ngô Thì Sĩ gửi cho con là Ngô Thì Nhậm )
Sĩ phu đương thời chê trách Ngô Thì Nhậm đã ít nghĩ đến vua Lê mà chỉ hết lòng với chúa Trịng, sau lại bử cả Lê, Trịnh mà theo Tây Sơn như thế là bất trung. Người ta lên án ông đã đứng vử phía Đặng Thị Huệ và giết bốn bố để là m chức thị lang, như thế là bất hiếu. Người ta phủ nhận những cống hiến vĩ đại của Ngô Thì Nhậm đối với tổ quốc, với nhân dân; coi đó chỉ là những hà nh động xu thời.
Trước tất cả những lời đả kích ấy, Ngô Thì Nhậm đã kiên quyết đi con đường của mình. Ta hãy yên tĩnh lòng ta, giữ điửu ẩn ước của ta. Khi việc là m của ta thuận với mệnh trời , thì đem cả thiên hạ bắc lên cân, cũng không cho là lớn.
Ta hãy giữ gìn thân ta, đi con đường của ta. Khi bước đi của ta thấy hợp với lý thì dù có dẵm lên đuôi hổ cũng không sao cả. ( Vị chi phú ) .
Ngay từ khi đỗ tiên sĩ, Ngô Thì Nhậm đã được chúa Trịnh tin dùng. Là một thanh niên học rộng tà i cao, ông luôn nghĩ tới những việc lớn của quốc gia, là m thế nà o để dân được ấm no, nước được già u mạnh? Với tinh thần ấy ông đã sống khác các sĩ phu đương thời , luôn băn khoăn trước tình trạng kiệt quệ vử kinh tế, rối ren vử chính trị, tan rã vử tinh thần của thời Lê Trịnh. à”ng điửu tra rất cụ thể tình hình các địa phương, luôn luôn gửi những lời kiến nghị lên chúa Trịnh, dù việc ấy có thể là m phật ý chúa. à”ng xác định là m người vử tôi thử một ông vua, biết có thể là m được mà không là m, thế là bất trung. Đứng ở một triửu có thể nói được mà im lặng không nói thế là bất thà nh. Vì lòng trung thà nh vơi chúa Trịnh và trước hết là lòng trung thà nh với tổ quốc và với nhân dân, mà Ngô Thì Nhậm dám nói thẳng với chúa Trịnh vử những sai lầm trong chính sách của triửu đình.
Nhưng tất cả những kiến nghị của Ngô Thì Nhậm đửu không được Trịnh Sâm chấp nhận. Trịnh Sâm lúc mới lên ngôi chúa đã là m một số việc xuất sắc nhưng khi bốn phương đã yên lặng, kho đụn lại sung túc, Sâm dần dần sinh ra xa xỉ , kiêu căng, cung tần thị nữ kén và o rất nhiửu, ngà y đêm mặc ý mua vui, không còn e lệ gì nữa ( Hoà ng Lê nhất thống chí ). Từ đó Triửu đình ngà y một mục nát , nhân dân ngà y một đói khổ, các quan chức trong triửu thì chia thà nh phe phái giữa những người ủng hộ Trịnh Tông và những người theo Đặng Thị Huệ và Trịnh Cán. Các sĩ phu đương thời chê trách Ngô Thì Nhậm đã đứng vử phe Đặng Thị Huệ mà tố cáo âm mưu của bè lũ Trịnh Tông.
Lúc đó Trịnh Sâm đã ốm đau không còn sống được bao lâu nữa, Trịnh Tông( con lớn của Sâm ) là đứa ngu xuẩn, tà n ác , bất tà i, bất lực đã bị chính cha nó ghét bử. Nhân cách của nó, Ngô Thì Nhậm không thể không biết. Con nhử của Trịnh Sâm là Trịnh Cán ( con của Đặng Thị Huệ ) lại tử ra thông minh khác thường và được Trịnh Sâm đặc biệt yêu quý nên lập là m thế tử. Trong trường hợp ấy nếu Ngô Thì Nhậm đứng vử phía Đặng Thị Huệ và Trịnh Cán, thì theo lễ giáo cũ ông vẫn là người tận trung với Trịnh Sâm. Đứng vử lẽ phải đó là một việc là m thức thời , vì ông biết đất nước không thể trông mong gì được ở Trịnh Tông, tên bạo chúa sau nà y, còn đối với Trịnh Cán, ông rất có thể đem tà i năng của Y Doãn và Vũ Hầu ra giúp ấu chúa.
Năm 1782, Trịnh Sâm mất, kiêu binh phế Trịnh Cán lập Trịnh Tông lên ngôi chúa. Thấy tình hình Thăng Long phức tạp, Ngô Thì Nhậm bử vử quê sống ở quê vợ, vùng Sơn Nam trong vòng sáu năm. à”ng đã hoà n thà nh tác phẩm khảo cứu Xuân Thu quản kiến và tập thơ Thuỷ vân nhà n vịnh trong thời gian nà y.
Đường phố mang tên danh nhân Ngô Thì Nhậm ở Hà Nội
Năm 1786 Nguyễn Huệ ra Bắc đánh đổ nhà Trịnh rồi trả đất nước cho vua Lê.
Nguyễn Huệ ra Bắc lần thứ hai và trong một thời gian rất ngắn vị anh hùng nà y đã bộ lộ tà i năng và khí phách trong việc phù Lê diệt Trịnh, rất xứng đáng là người ông vẫn mong mửi và chử đợi. à”ng quyết tâm tìm đến với Nguyễn Huệ và tin tưởng rằng việc là m của mình là đúng. Khác hẳn với các sĩ phu đương thời, ông dứt bử những rà ng buộc vử giai cấp và nhận thức, đi hẳn với phong trà o Tây Sơn và trung thà nh tuyệt đối với người anh hùng áo vải.
Cuộc gặp gỡ giữa Quang Trung và Ngô Thì Nhậm là một cuộc gặp gỡ kử³ diệu giữa người trí thức lỗi lạc với người anh hùng kiệt xuất. Có thể nói Ngô Thì Nhậm là người duy nhất đã hiểu rõ Quang Trung, và Quang Trung cũng là người duy nhất đã hiểu hết được tà i năng và phẩm chất của Ngô Thì Nhậm. Quang Trung tuyên bố Ngô Thì Nhậm vừa là bà y tôi, và là khác coi ông như là người đáng tin cậy nhất và giao ngay những công việc rất quan trọng. Ngay từ buổi đầu, Quang Trung đã phong Ngô Thì Nhậm là Tả thị lang Bộ lại nghĩa là phụ trách toà n bộ công việc tổ chức và cán bộ trong nội bộ của mình. Ngay buổi đầu đó, Ngô Thì Nhậm đã lập tức gọi em rể là Phan Huy àch, viết thư cho bạn là Trần Bá Lãm, giới thiệu một loại trí thức có tà i có đức vử với Quang Trung.
Cuộc rút quân vử Tam Điệp là một sách lược kiệt xuất nói lên trình độ mưu trí và cực kử³ sáng tạo của Ngô Thì Nhậm. Lúc đó các tướng võ như Ngô Văn Sở, Phan Văn Lân chỉ có biết đánh, còn Nguyễn Văn Dụng thì chỉ muốn lặp lại kinh nghiệm của Lê Lợi ngà y xưa là mai phục . Ngô Thì Nhậm đã bác bử cả hai ý kiến đó, so sánh lực lượng của hai bên, vạch ra sự khác nhau cơ bản của hoà n cảnh lúc bấy giử và hoà n cảnh của thời Lê Lợi ngà y xưa, nêu lên ý nghĩa của toà n quân rút lui không bị mất một mũi tên, cho nó ngủ trọ một đêm rồi lại đuổi đi ( Hoà ng Lê nhất thống chí ) . Sách lược rút lui nà y hoà n toà n phù hợp với ý của Quang Trung và đã tạo điửu kiện hết sức quan trọng để Quang Trung đánh bại quân Thanh.
Sau khi đất nước được giải phóng. Quang Trung rút vử Phú Xuân để Ngô Thì Nhậm ở ngoà i Bắc và giao toà n quyửn đảm đương công việc ngoại giao với nhà Thanh. Ngô Thì Nhậm lại phát huy sức sáng tạo của mình . Trong việc tiếp xúc với vua quan nhà Thanh cũng như trong việc giao dịch bằng thư từ, Ngô Thì Nhậm vừa cương quyết , vừa linh hoạt, vừa nêu cao chủ quyửn dân tộc, vừa giữ tình hòa hiếu giữa hai nước. Với tà i ngoại giao , Ngô Thì Nhậm đã góp phần ngăn chặn được cuộc tấn công trả thù của nhà Thanh, miễn được lễ cống người , và ng, đòi nốt những tỉnh ở vùng Tây Bắc, yêu cầu phong vương cho Quang Trung, củng cố lòng quý trọng của vua Nhà Thanh đối với Quang Trung. Ngô Thì Nhậm đã thực hiện rực rỡ nhiệm vụ của Quang Trung giao phó đúng với tinh thần:
Chiến hòa do ta định đoạt/Thân thiện để người cùng vui
Ngô Thì Nhậm chỉ cộng tác với Quang Trung có năm năm. Vị anh hùng kiệt xuất của dân tộc đã từ trần quá sớm. Đó là sự tổn thất không gì bù đắp được của nhân dân ta thời kử³ bấy giử. Đó cũng là nỗi đau xót nhất của Ngô Thì Nhậm.
Vua mới còn ít tuổi, công việc quốc gia bị Bùi Đắc Tuyên, cậu ruột của vua nắm hết. Triửu đình Tây Sơn ngà y một suy vong, Ngô Thì Nhậm mặc dầu tuổi già , sức yếu vẫn cố gắng phục vụ triửu Tây Sơn, vừa lo lắng cho vận mệnh của đất nước. Không có cách gì để thuyết phục vua Quang Toản nghe theo mình ông đã rất đau buồn lo âu .
Thời kì nà y, Ngô Thì Nhậm đã viết cuốn sách lý luận vử Phật giáo nhan đử Trúc Lâm tôn chỉ nguyên thanh. Trong tập nà y, Ngô Thì Nhậm đã phát huy cao hơn nữa tư tưởng của cha mình. Ngô Thì Sĩ, cha ông ngà y xưa cũng đã từng muốn thống nhất cả Khổng giáo, Phật giáo và Lão giáo và o một nguồn gốc ( tam giáo nhất nguyên ) . Hòa hợp đao Phật và đạo Nho. Ngô Thì Nhậm đã trình bà y những kiến thức rất uyên bác với những lý lẽ rất chặt chẽ của mình. à”ng đã để lại một di sản văn chương đồ sộ gồm trên 600 bà i thơ và 15 tác phẩm lớn.
Điửu đáng quý ở Ngô Thì Nhậm là trong giai đoạn suy vong của triửu Tây Sơn, ông vẫn giữ nguyên vẹn một tấm lòng thủy chung son sắt, luôn luôn tìm mọi cách củng cố triửu đại, phục vụ tổ quốc và nhân dân.
Trong tình hình phức tạp và suy thoái nà y của nhà Tây Sơn, Nguyễn ành sau khi chiếm lại miửn Nam, đã kéo quân ra Bắc, tiêu diệt triửu đại Tây Sơn và chấm dứt cuộc đời của Ngô Thì Nhậm bằng một trận đòn thù ở sân Văn Miếu.
Trong suốt cuộc đời mình, Ngô Thì Nhậm đã chứng kiến không biết bao nhiêu sự thay đổi từ Nam chí Bắc. Hà ng chục vua, chúa được dựng lên rồi bị đánh đổ. Cuộc đấu tranh già nh giật quyửn vị đất đai, diễn ra liên tiếp trong hà ng ngũ phong kiến. Phong trà o nông dân mà đỉnh cao nhất là cuộc khởi nghĩa Tây Sơn đã trà n ngập khắp nơi như vũ bão. Sự vùng dậy của dân tộc đã đánh tan 20 vạn quân xâm lược. Tất cả những sự kiện ấy đã thu gọn trong cuộc đời 57 năm của Ngô Thì Nhậm.
Thời thế luôn thay đổi nhưng bản chất con người trí thức chân chính ấy không thể thay đổi. Dù ở với Lê, Trịnh hay với Tây Sơn, dù trong lúc giữ những trọng trách lớn của lịch sử hay lúc sa cơ trước mắt quân thù, Ngô Thì Nhậm đã giữ nguyên vẹn những phẩm chất cao quý của mình. Đó là lòng yêu nước, yêu dân, là đầu óc suy nghĩ sáng tạo, là sự đấu tranh đến cùng cho chính nghĩa. Cho nên thời thế dù Xuân thu hay Chiến quốc, dù hưng thịnh hay suy vong, trong thà nh công hay thất bại, Ngô Thì Nhậm đã sống như thế và chỉ sống như thế.