Bảo vệ và phát huy giá trị Khu di sản Hoàng thành Thăng Long: Tiếp nối dòng chảy ngàn năm

Những thành tựu sau 20 năm

Trong suốt 20 năm (2002 - 2022), Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội, Viện Khảo cổ học (Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam) và Hội Khảo cổ học Việt Nam đã thực hiện các cuộc khai quật khảo cổ tại Hà Nội. Nhờ đó, nhiều dấu tích kiến trúc cùng hệ thống di tích, di vật đã phát lộ. Đây là minh chứng tiêu biểu, xác thực cho lịch sử phát triển của Thăng Long - Hà Nội và Việt Nam trong suốt 13 thế kỷ, từ thời kỳ tiền Thăng Long đến thời Lý, Trần, Lê sơ, Mạc, Lê Trung hưng, Tây Sơn, Nguyễn và thời kỳ cận hiện đại.

Đặc biệt, từ sau khi được UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa thế giới (năm 2010), để thực hiện các khuyến nghị của UNESCO và cam kết của Chính phủ, các đơn vị chức năng đã tiến hành các cuộc nghiên cứu khảo cổ học trên tổng diện tích 8.440m2 và thu được những kết quả to lớn, làm rõ hơn vị trí của Khu trung tâm Hoàng thành Thăng Long, cụ thể là nghiên cứu và khôi phục không gian chính điện Kính Thiên.

Theo PGS.TS Tống Trung Tín, Chủ tịch Hội Khảo cổ học Việt Nam: Không gian chính điện Kính Thiên thời Lê là không gian thiêng quan trọng nhất của kinh đô Thăng Long và của Việt Nam. Đây cũng là nơi diễn ra các nghi thức quốc gia quan trọng của đất nước, nơi đề ra các quyết sách dựng và giữ nước thành công của các cấp lãnh đạo cao nhất của đất nước trong suốt hàng nghìn năm lịch sử. “Trong quy hoạch kinh đô của các nước quân chủ phương Đông xưa đều có một tòa điện trung tâm để làm nơi thiết triều hay tiến hành các nghi lễ quan trọng bậc nhất liên quan đến vận mệnh của quốc gia, dân tộc” - ông Tín khẳng định.

Trải qua các thời kỳ lịch sử, dấu tích chính điện Kính Thiên rất khó nhận biết bởi đã bị che phủ bởi các lớp vật liệu và kiến trúc hiện đại. Tuy nhiên, ngày nay vẫn có thể nhận thấy điều đó qua phần nền móng kiến trúc tại phía nam khu vực trung tâm - nơi có 9 bậc thềm rồng được chạm khắc tinh vi mang phong cách nghệ thuật thời Lê. Bộ thành bậc điện Kính Thiên đã được công nhận là Bảo vật quốc gia năm 2020.

Việc phát hiện nền móng kiến trúc là yếu tố tiên quyết trong việc nghiên cứu phục dựng kiến trúc chính điện Kính Thiên. Dựa vào các di vật như mảnh vỡ các tầng mái, các cấu kiện gỗ, gạch ngói, các tư liệu ghi lại hình thái kiến trúc và so sánh, đối chiếu với không gian chính điện của các kinh đô khác như Nara, Kyoto (Nhật Bản), Bách Tế (Hàn Quốc), Tử Cấm Thành (Bắc Kinh, Trung Quốc) hay Chính điện Thái Hòa (Thừa Thiên Huế), các nhà khoa học đã xác định được cấu trúc không gian và hiểu biết bước đầu về kiến trúc của chính điện Kính Thiên. Cũng giống như chính điện của các kinh đô khác ở khu vực Đông Á, không gian chính điện Kính thiên được thiết kế theo công thức phổ quát: Cổng - sân Đại triều - điện; cụ thể là Đoan Môn - sân Đan Trì - điện Kính Thiên.

Về kết quả đạt được, Tiến sĩ Hà Văn Cẩn, Phó Viện trưởng Viện Khảo cổ học cho rằng: “Từ chỗ không biết chút nào về kiến trúc và di vật ở đây, bây giờ bước đầu có thể khẳng định: Tầng văn hóa Thăng Long - Hà Nội ở đây đầy đủ nhất so với các vị trí khai quật khác; Các kiến trúc Thăng Long thời Lý, Trần, Lê sơ, Lê Trung hưng về tính chất tương tự với khu 18 Hoàng Diệu và có sự kết nối chặt chẽ với nhau. Đặc biệt, các cuộc khai quật ở đây đã phát lộ tổ hợp kiến trúc lớn, góp nguồn tư liệu quyết định mang tính xác thực cao trong việc nghiên cứu khôi phục điện Kính Thiên và không gian chính điện Kính Thiên...”.

Còn PGS.TS Tống Trung Tín chia sẻ: “Qua 20 năm nghiên cứu khảo cổ học Thăng Long, chúng ta ngày càng hiểu sâu sắc hơn giá trị lịch sử - văn hóa của kinh đô Thăng Long. Trong tổng thể, Khu trung tâm Hoàng thành Thăng Long tiêu biểu cho toàn bộ di sản kinh đô Thăng Long - Hà Nội, đáp ứng 3 tiêu chí nổi bật toàn cầu của di sản thế giới (tiêu chí ii, iii, vi) theo Công ước về di sản thế giới của UNESCO”.

Đánh giá thành tựu trong 20 năm khảo cổ học kinh đô Thăng Long (2002 - 2022) và 12 năm Hoàng thành Thăng Long được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới, theo Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội Nguyễn Thanh Quang, Trung tâm đã thực hiện tốt công tác bảo vệ di sản như: Góp phần hiện thực hóa cam kết của Chính phủ gồm 8 điểm với Ủy ban Di sản thế giới; Quy hoạch chi tiết bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị Khu di tích trung tâm Hoàng thành Thăng Long - Hà Nội (tỷ lệ 1/500) được phê duyệt. Bên cạnh đó, công tác bảo vệ, bảo tồn và phát huy giá trị di sản cũng được thực hiện tốt. Các hoạt động tuyên truyền, quảng bá giá trị khu di sản được đẩy mạnh; các cuộc trưng bày, triển lãm đã thu hút số lượng lớn du khách đến tham quan; các hoạt động nghiên cứu khoa học có được kết quả tốt... Nhờ đó, di sản Hoàng thành Thăng Long hiện là điểm đến an toàn, đậm dấu ấn văn hóa, lịch sử của Thủ đô.

Thay đổi cách tiếp cận để bảo tồn

Với những giá trị toàn cầu nổi bật, rõ ràng là việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản Hoàng thành Thăng Long cần được triển khai đồng bộ với những chiến lược, định hướng cụ thể, có tầm nhìn dài hạn và bằng nhiều cách tiếp cận khác nhau. Việc được UNESCO vinh danh là Di sản thế giới cũng là một cách bảo tồn, phát huy giá trị di sản một cách hữu hiệu. Vì thế, PGS.TS Đặng Văn Bài, Ủy viên Hội đồng Di sản quốc gia mong muốn Hoàng thành Thăng Long sẽ tiếp tục được UNESCO vinh danh lần thứ 2.

Theo PGS.TS Đặng Văn Bài, cần mở rộng phạm vi di sản kinh thành Thăng Long bởi đặc trưng nổi trội của Thăng Long - Hà Nội là một thành phố sông hồ, được bao bọc bởi các dòng sông tạo thành một “tứ giác nước” điển hình. Các dòng sông cổ phải được coi là một phần di sản văn hóa của kinh thành Thăng Long xưa. Ngoài chức năng như một tuyến đường giao thông thủy, là một hào thành bảo vệ kinh đô, các dòng sông và hệ thống đê được người xưa quy hoạch còn mang yếu tố phong thủy - tâm linh khi bao quanh kinh thành với Tứ trấn linh thiêng, khu phố thị dân với cấu trúc phố nghề điển hình và cuối cùng là Hoàng thành Thăng Long - hạt nhân của kinh thành Thăng Long xưa.

Bên cạnh đó, theo PGS.TS Đặng Văn Bài, cần xây dựng tại Hoàng thành Thăng Long một trung tâm thông tin về di sản với hình thức là một bảo tàng hoàng cung. Mục tiêu của bảo tàng này không chỉ là giới thiệu cổ vật, di vật, mà phải tái hiện được diện mạo kiến trúc của cung đình Thăng Long qua các giai đoạn phát triển bằng cách tận dụng thế mạnh công nghệ như: GIS, thực tế ảo, 3D mapping...

Tương tự, KTS Đặng Khánh Ngọc (Viện Bảo tồn Di tích) đề xuất xây dựng nơi đây trở thành công viên lịch sử - văn hóa. Đề xuất này sẽ hiện thực hóa được các mục đích như: Bảo tồn trọn vẹn các vết tích và các di tích trên mặt đất, các dấu tích khảo cổ học, các địa danh lịch sử trong khu di sản; Duy trì mối liên kết của hệ sinh thái đặc thù, sự kết nối với những yếu tố đặc trưng đã góp phần tạo nên không gian đô thị Thăng Long - Hà Nội; Phát huy và lan tỏa rộng rãi các giá trị đặc biệt của khu di sản tới cộng đồng theo cách thức dễ tiếp cận...

Đặc biệt, nhiều chuyên gia đã bày tỏ nguyện vọng khôi phục không gian chính điện Kính Thiên trong thời gian từ 5 - 10 năm tới. Tiến sĩ Lưu Minh Trị, Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Thăng Long - Hà Nội mong mỏi: “Cùng với cố đô Huế (Thừa Thiên Huế) và cố đô Hoa Lư (Ninh Bình), Hoàng thành Thăng Long (Hà Nội) được đánh giá là một trong 3 cố cung có lịch sử phát triển lâu dài nhất, liên tục suốt 13 thế kỷ nhưng đến nay vẫn chưa phục dựng được điện Kính Thiên - một không gian chính trên trục thần đạo của di sản này. Trong khi đó, Thanh Hóa gần đây đã phục dựng được điện Kính Thiên thời Lê trong khu di tích Lam Kinh và thu hút rất nhiều khách tham quan. Vì thế, Hà Nội cần khẩn trương, tích cực phục dựng điện Kính Thiên để phát huy hơn nữa giá trị di sản Hoàng thành Thăng Long, để người dân hiểu sâu sắc hơn về quá khứ vàng son của cha ông. Có như thế, dòng chảy lịch sử ngàn năm mới có thể tiếp tục chảy từ quá khứ tới hiện tại và tương lai...”.

hanoimoicuoituan