Ngẩn ngơ phận quạt
Chuyển động Hà Nội - Ngày đăng : 09:43, 11/06/2010
Giọng cô ngọt và trong vắt đã là m tôi ngây ngất, còn cái quạt trong tay cô luôn luôn là m tôi giật mình, thảng thốt ngay cả trong cơn mơ. Cái vẩy tay quạt như giận dỗi. Ngón tay thon kia, khép nan nửa chừng đã là m tôi ghen tị với anh kép đẹp trai khi được ngử lời yêu. Rồi khi cái quạt được mở xoè hết cỡ, vang lên một âm thanh như reo vui thì tôi phải nhắm mắt vì sợ nhìn thấy hình ảnh tay trong tay, má kử vai của cặp tình nhân. Cứ thế cái quạt trong tay cô đà o đeo đuổi tôi hoà i...
"Mát mặt anh hùng khi tắt gió Che đầu quan tử lúc mưa sa (Hồ Xuân Hương)
Đó là những kỷ niệm thuở trai trẻ chợt hiện vử khi tôi đến đình Phiến Thị thắp hương cho ông tổ nghử là m quạt họ Đà o ở số 4 phố Hà ng Quạt, Hoà n Kiếm Hà Nội. Dễ cũng đến và i trăm năm, ông Đầu Quạt đã đi xa nhưng người là ng Đà o Xá, Hưng Yên nhớ ơn ông khi cất phố là m quạt tại đất Hà Thà nh. Và cũng chỉ có thợ là m quạt tre ở đây chuyên dùng giấy bản, giấy dó của là ng Yên Thái. Chứ không như các thợ là m quạt ở là ng quê khác phải mua giấy điửu tận Bắc Ninh. Bất chợt tôi nhớ có lần cô đà o chèo mách rằng quạt để múa phải đặt tận thôn Lủ là ng Kim Lũ, Thanh Trì xưa kia. Thảo nà o quạt của đà o nương thường được dán đôi lớp lụa mà u thưa mửng, tạo nên là n gió thơm mượt, qua cổ tay dẻo đến mê mẩn lòng người.
Đúng thế, sau nà y tôi mới biết rất nhiửu nơi là m quạt giấy hoặc quạt gỗ, quạt sừng chứ chẳng cứ gì cái xứ Đầu Quạt như là ng Đà o Xá. Nếu quạt Hới của là ng Hải Yến, Hưng Yên nuột vì có nan bằng trúc, thì quạt Vác của là ng Canh Hoạch, Thanh Oai, Hà Nội lại kử³ thú ở hình tượng đa dạng bằng kim châm vẽ nên. Hay như, quạt nan là ng Vẽ, Đông Ngạc, Hà Nội chỉ là m bằng tre, nứa đan thà nh hình lá Vả, hình Thang rõ là đẹp nhưng lại không độc đáo bằng quạt là ng Đơ, quận Hà đông, Hà Nội khi là m bằng những chiếc lông ngỗng...
Ấy là chưa nói đến một số là ng ở các tỉnh như Huế và Quảng Trị cũng là m quạt bán khắp lục tỉnh phía nam. Nhưng điửu là m tôi thấy thích thú là ở những chiếc quạt múa ở chiếu chèo sân đình và các lễ hội là ng. Quạt mà cô đà o của tôi múa sau nà y còn được thửa ở là ng Chà ng Sơn, huyện Đan Phượng.
Ở là ng nà y nức tiếng có ông Dương Văn Mơ, chuyên là m quạt lụa cho lễ hội và các loại quạt nghệ thuật cao cấp xuất ngoại. Hà ng toà n do các thương gia phương Tây hay Nhật đặt mua, với nhiửu mẫu và hình vẽ độc đáo. Nhưng có dịp gặp tôi hửi vử chuyện là m quạt giấy của bà con trong là ng, thì ông Mơ buồn hẳn, rồi nói: Thời buổi nà y khó sống bằng nghử là m quạt giấy cho người tiêu dùng ông ạ. Phập phù lắm vì thu nhập rất thấp. Gia đình nà o cũng dùng quạt điện, hay máy điửu hoà ...
à”ng lặng đi có lẽ vì mấy đời gia đình ông theo nghử là m quạt giấy để bán nhưng giử thì theo là ng bử cả. Duy chỉ có vợ chồng ông vẫn còn tha thiết với nghử, nhưng cũng chỉ là m quạt khi được đặt hà ng theo yêu cầu của thập phương. Mặc dù đã có những chuyến hà ng bán tới hà ng ngà n chiếc nhưng ông Mơ vẫn buồn vì là ng nghử nà y đã bị mai một. à”ng là m quạt với bao nỗi niửm thấp thửm vì sự nhớ một thời cả là ng náo nức và sinh sống bằng nghử là m quạt thuở hà n vi.
Chính vì lẽ đó mà giử đây ông còn là m thêm nghử bốc thuốc để kiếm sống, bởi ngà y cà ng khó thuê nhân công là m quạt với đồng lương ít ửi. Hầu như mọi người đã chuyển là m nghử khác để kiếm ăn dễ hơn. Cũng giống như dân là ng Chà ng Sơn, đến 95% gia đình ở là ng Vác đã bử nghử là m quạt, mà chuyển sang là m lồng chim, cung cấp cho thị trường. Bán lồng chim tốt tiửn hơn nên nhiửu gia đình ở đây khá giả lắm.
Có dịp tháng 13-3 âm, mới rồi tôi vử dự hội là ng Vác mới chứng kiến sự đổi mới nhanh chóng đến vậy. Hậu cung đình vẫn còn thử Quạt. Hay trang trí khánh tiết lễ hội vẫn dùng hình tượng quạt. Một đội múa quạt gồm những người trẻ tuổi khi đi rước, giử đây chỉ dể lại dư âm tiếc nuối một là ng nghử bị biến mất. Đến nhà bà Lườ¡ng, 77 tuổi, một trong số ít người còn là m quạt hiện nay, tôi cà ng có cảm giác bâng khuâng vì bà nói: àt người là m quạt lắm ông ạ. Cả sáu đứa con tôi đửu đi buôn bán hoặc là m việc khác. Chỉ còn cánh già chúng tôi là m cho đỡ buồn vì không thể là m được việc gì khác. Khi tôi hửi vử chuyện bán những chiếc quạt giấy mà u tím đang phơi ở ngoà i sân, thì bà không nói chỉ chép miệng lắc đầu và chỉ rầu rầu nhắc đến câu ca xưa, đầy tự hà o của là ng:
Hỡi cô thắt dải bao xanh
Có vử Canh Hoạch với anh thì vử
Canh Hoạch ít ruộng nhiửu nghử
Yêu nghử quạt giấy hay nghử đan khuôn
Nhưng rồi bà vẫn khoe rằng, có mấy người trong là ng là m quạt thử đẹp lắm, bán được nhiửu tiửn nhưng giử chết hết cả. Con cháu chả tha thiết với nghử của ông cha nữa. Nghĩ xót lắm nhưng đà nh chịu. Lại nhớ, có lần tôi đến nhà đà o nương, người tình trong mộng của tôi ở tại căn hộ cao cấp khu Mử¹ đình để ngắm bộ sưu tập quạt múa suốt một đời của cô, mới biết trong đó có một chiếc quạt của một nghệ nhân bị tật nguyửn, nổi tiếng ở Hà Nội.
Đó là Nguyễn Lân Tuyết, con gái út của nghệ nhân tà i hoa Nguyễn Đức Lân cũng ở Chà ng Sơn. Nhưng cô lại thoát ly mang theo nghử của gia đình và mở xưởng sản xuất tại phố Hà o Nam, quận Đống Đa, Hà Nội. Tất nhiên cô cũng không thoát khửi lực hút của thị trường nên chỉ là m quạt trang trí, khổ lớn, hoặc quạt biểu diễn trong nghệ thuật và lễ hội. Phải nói nghệ nhân Nguyễn Lân Tuyết có tà i biến hoá mọi hoạ tiết dân gian được nhập thần và o các nan quạt và trên vóc lụa, với các hình tượng Thánh Gióng, tranh Đông Hồ, thắng cảnh Vịnh Hạ Long, Phong Nha - Kẻ Bà ng...Cô từng tâm sự: Nghử là m quạt tre quạt giấy đang bị lãng quên. Trong khi mọi người hướng đến sự hiện đại thì tôi vấn chung thuỷ với chiếc quạt nan.
Nghệ nhân Nguyễn Lân Tuyết, với chiếc nạng gỗ đã đi khắp nơi, sang Nhật, Mử¹...để quảng bá những sản phẩm tre Việt. Chị đã thà nh công với ý nguyện phát huy nghử truyửn thống, theo chiửu hướng hoà nhập cộng đồng quốc tế, nhưng vẫn bảo tồn được nét đẹp truyửn thống, mửm mại khiêm nhường và đôn hậu. Đáng chú ý chị đã là m được chiếc quạt lớn có đường kính dà i tới 3m để dự triển lãm. Tưởng đây đã là chiếc quạt đạt kỷ lục của chị nhưng vẫn không ăn thua với chiếc quạt khổng lồ của hai nghệ nhân, Dương Văn Mơ và Phi Quang Bộ, cùng quê chị thực hiện, với chiửu dà i đường kính khi mở ra dà i 9m, nan quạt cao tới 4m5. đúng là một cái quạt phi thường.
Nói đến tấm bằng xác nhân kỷ lục của mình, ông Mơ cũng tử ra tự hà o, nhưng rồi niửm vui chẳng được tầy gang, ông vẫn khắc khoải vử cái mất cho cả là ng, đó là nghiệp của Chà ng Sơn quê hương. Nghe ông tâm sự tôi sực nhớ đến bà i thơ dân gian Thằng Bửm. Nó đã cười vui khi đổi chiếc quạt mo lấy nắm xôi, mới hay sự đời vẫn chỉ quanh quẩn ở cái thực dụng chứ chẳng thể đi xa. Thế mới hay vì sao tôi cứ ngẩn ngơ bởi câu hát của cô đà o trong điệu chèo Con nhện giăng mùng. Lời ca có câu:
Gió đông lay động bức mà nh
Tay em nhóm than quạt hồng cho anh học, gió lạnh trời đông
Tay em nhóm than quạt hồng cho anh học mà để chữ tình anh viết nét son...
Và bỗng dưng hình ảnh cô gái cái ngà y xưa ấy trên chiếu chèo sân đình bỗng hiện lên với các động tác biến hoá và tạo nên hồn cốt của chiếc quạt trong bao ước lệ. Khi xoè khi khép, lúc đó khi là trang sách đử thơ, và khi lại là mây bay, sóng tình cuộn chảy, trong điệu múa quạt là m sững sử lòng người. Chả thế mà nữ sĩ Hồ Xuân Hương đã phải vịnh vử chiếc quạt rằng: Hồng hồng má phấn duyên vì cậy Chúa dấu vua yêu một cái nà y
Hay bà còn ví von đến gợi tình: Chà nh ra ba góc da còn thiếu Khép lại đôi bên thịt vẫn thừa Mát mặt anh hùng khi tắt gió Che đầu quân tử lúc sa mưa Nâng niu ướm hửi người trong trướng Phì phạch trong lòng đã sướng chưa Thật đã!
Quạt là như thế. Nó gắn bó với con người từ lâu đởi và mang bao nỗi niửm của con tim. Nó là gió. Nó là tình. Nó là múa ca và nó còn là niửm vui của sự sống được gửi trao. Nỗi niửm ngậm ngùi của người già , của một thời miếng cơm manh áo, thật đáng chia sẻ. Một cuộc chia ly không chử, không hẹn. Cái quạt nồng nà n tình nghĩa ấy với là n gió hương quê đã bử ta đi.
Cho dù đã một thời những người con đã từng: Thức khuya dậy sớm cho cần Quạt nồng, ấp lạnh giữ phần đạo con Vậy mà sự mai một có nguy cơ mất hẳn những là ng nghử là m quạt giử đây có phải chỉ vì những người con không báo hiếu, ngoảnh mặt với quá khứ hay vì chạy theo thời cuộc mưu sinh? Nỗi buồn cứ man mác man mác theo là n gió...
Khi vừa bước ra khửi miếu thử ông Đầu Quạt, tôi chợt dừng chân đứng ngẩn ngơ ở giữa phố Hà ng Quạt, vì chợt nhớ tới giọng hát của cô đà o chèo nỉ non rằng: Đêm khuya gió quạt trăng tà n-Trách con gà trống gay tan tình cử. Và trước mắt tôi, hình ảnh lễ rước quạt ở là ng Canh Hoạch hiện lên như một cuộc chia tay, vì nó cứ đi xa hun hút, mử ảo trên cánh đồng là ng. Lúa đã bắt đầu trổ đòng mà u cốm. Một là n gió thơm đâu đó chợt lùa đến, quạt mát lịm những ký ức trong tôi.