Nghệ nhân một đời chắt lọc ca trù
Chuyển động Hà Nội - Ngày đăng : 10:12, 07/06/2011
Người gắn bó với ca trù từ thuở thiếu thời
"Ca trù từ trong bụng mẹ" - nghệ nhân ca trù Kim Đức thường nói vử mình như thế, bởi tất cả những kử¹ năng vử ca trù của bà được truyửn dạy từ cái nôi gia đình, nơi mà nhiửu thà nh viên là những bậc kử³ tà i trong là ng ca trù thời ấy. Cụ thân sinh của bà là nghệ nhân Phó Đình ử”n, một kép đà n tà i danh đất Hà thành.
Ngay từ khi còn nhử, bà đã được cha dạy cho từng lời ca, nhịp phách. Bảy tuổi, Kim Đức đã được hát ả đà o, 13 tuổi bà bắt đầu theo cha và anh đi hát ở Khâm Thiên như một đà o nương chính thức. Năm 1945, khi vừa 15 tuổi, bà Kim Đức và nghệ nhân Quách Thị Hồ đã tổ chức một chương trình nghệ thuật tại sân khấu Nhà hát Lớn ngay trong Tuần lễ Và ng để quyên góp tiửn ủng hộ Chính phủ lâm thời của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Nghệ nhân Kim Đức trong buổi trình diễn ca trù.
Những năm 1950, Khâm Thiên rộ lên những bát phường, phố nhà hát nhộn nhịp, bà lại khăn áo với bộ phách xuất hiện ở các chiếu hát... Kim Đức là cái tên quen thuộc đối với nhiửu bát phường ở đó, mặc dù mỗi chầu hát chỉ được hưởng 1/10 tiửn công. Niửm say mê cũng đã không là m cho bà đủ để chăm lo cho gia đình.
Những năm tháng nhọc nhằn khiến bà phải gác phách lên giá, chuyển sang là m sản xuất đồ nhựa, rồi chuyển là m nghử đan len. Hòa bình lập lại, bà thôi không hát nữa. Sau năm 1954, Trường Ca kịch dân tộc đã mời bà đi học lớp giáo sinh, bà chuyển sang học hát chèo do cụ Cả Tam dạy. Năm 1959, bà cộng tác với Đà i Tiếng nói Việt Nam. Sang năm 1960, thấy bà hát mầu quá, người ta mời bà vử là m việc chính thức nhưng không hát ca trù mà chuyển sang hát chèo, ngâm thơ. Bà hát chèo mượt mà , uyển chuyển, lại sử dụng kử¹ thuật hát ca trù nên đã góp phần là m cho cách hát chèo, ngâm thơ thêm phong phú, sinh động và sang trọng.
Nhiửu người bây giử vẫn nhớ và mến yêu giọng hát chèo, giọng ngâm thơ trong trẻo của bà khi gửi tới bạn nghe đà i cả nước bà i thơ chúc Tết của Bác Hồ và o đêm giao thừa. Nhiửu lần, nghệ ãy Kim Đức được ông Vũ Kử³ đón và o Phủ Chủ tịch để hát chèo và ngâm thơ cho Bác nghe... Bà gắn bó với Đà i Tiếng nói Việt Nam đến năm 1986 thì vử hưu. Như vậy, một phần ba cuộc đời, Kim Đức gắn liửn với hát chèo và bà được phong tặng danh hiệu nghệ sử¹ ưu tú ngà nh Chèo chứ không phải ca trù.
Tìm và ng đáy bể
Nói chuyện với bà vử ca trù, vử những giá trị ca trù cần được lưu giữ, bà cho biết, dù hiện nay ở Hà Nội đã có nhiửu câu lạc bộ, nhiửu ca quán được thà nh lập để lưu giữ món tinh hoa "một thời vang bóng," nhưng người ta ít thấy sự xuất hiện của bà những nơi đó. Lý do là bà không thích khoa trương, bà thích là m việc thầm lặng và chỉ muốn truyửn nghử cho những ai có thực tâm với nghử, những ai muốn tìm hiểu giá trị đích thực của ca trù không chỉ qua những điệu hát.
Sau nà y cũng có nhiửu học trò đến xin thỉnh giáo bà , nhưng vì bà "tự nhận mình không phải là giáo viên," nên bà từ chối. Với bà , lao động ca trù thực sự nghiêm túc, những ai đến xin để học một bà i, hoặc học trong hai tháng, bà cũng khước từ. Bà cho rằng khoảng thời gian ngắn ngủi đó không thể truyửn đạt nổi bất cứ một nội dung nà o của nghệ thuật ca trù. Theo bà , học ca trù không thể học nhanh được, vì học láy mất hai năm, học cả láy, phách, hát hơi nhả chữ, kết hợp láy và phách mất gần năm năm. Bà có chút tiếc nuối cho truyửn thống gia đình không còn ai lưu giữ, tiếc nuối cho ca trù đang bị lai tạp do người hát ca trù còn thiếu kiến thức và kinh nghiệm. Lớp người ca trù gốc gác đã "mắt mử, chân chậm," lớp trẻ thì học vội và ng, thiếu bà i bản, chỉ ca và i bà i là thà nh ca nương...
Tính đến nay, nghệ sử¹ ưu tú Kim Đức đã thu nạp được một số học trò mà bà có thể yên tâm truyửn dạy ca trù. Năm 1998, bà bắt đầu truyửn nghử cho Đặng Công Hưng (nay là nghệ sử¹ ưu tú); đến năm 2000, có thêm anh Nguyễn Văn Hải, chị Nguyễn Thị Bạch Dương và gần đây nhất là nghệ sử¹ ưu tú Đoà n Thanh Bình. Nói vử học trò của mình, bà tâm sự: Các học trò của tôi bây giử khác tôi ngà y xưa lắm. Ngà y xưa tôi có được học hà nh chữ nà o đâu. Ca trù cũng toà n học truyửn khẩu, truyửn tay. Giử lớp trẻ có những hiểu biết rất rộng, cộng với cái vốn cổ được truyửn đạt lại, biết đâu năm mười năm nữa, ca trù lại vang danh.
Tôi đã đi biểu diễn ca trù ở nước ngoà i thấy có nhiửu người hiểu rõ nghệ thuật ca trù của người Việt Nam mình lắm." Chút băn khoăn với nghử của lớp người cũ, khi nghệ thuật đạt đến "dà y và đủ," bà thận trọng cho ra đời Địa chỉ Văn hóa Ca trù Trà ng An tại 973 Hồng Hà , "một địa chỉ văn hóa tìm cái đúng, cái chuẩn," và hình thức hoạt động nghệ thuật nà y chỉ dà nh cho người có tâm và yêu thích ca trù. Gọi là địa chỉ văn hóa như thế vì bà muốn nhóm Trà ng An là một gia đình, mọi người đến với nhau để cùng giữ nghử, luyện nghử và mai nà y sẽ là m cho thăng hoa hơn nữa những tinh túy của nghệ thuật ca trù mà một đời bà chắt lọc.
Nhân ngà y giỗ tổ của ngà nh Sân khấu Việt Nam (12/8 âm lịch), nhóm ca trù của lão nghệ nhân Kim Đức đã chính thức ra mắt bằng một chương trình nghệ thuật đặc biệt, diễn ra trong một ngôi nhà cổ ở Bắc Ninh. Tham gia biểu diễn cũng là những gương mặt đặc biệt như lão nghệ nhân Kim Đức, nghệ sử¹ nhân dân Xuân Hoạch - đà n đáy; nghệ sử¹ ưu tú Vũ Ngọc - trống chầu và ba ca nương: nghệ sử¹ ưu tú Đoà n Thanh Bình, Phó Hà My, Hà Linh.
Đây là ba học trò đã được nghệ nhân Kim Đức dồn tâm sức truyửn dạy. Và đây cũng là lần đầu tiên sau 60 năm, người nghe được chứng kiến sự xuất hiện trở lại của cây đà n đáy có dây là m bằng tơ tằm. à‚u cũng là một sự đửn đáp xứng đáng cho những người tâm huyết với ca trù./.