Vua Lê Hiển Tông lập ra 36 phố phường?
Chuyển động Hà Nội - Ngày đăng : 22:09, 17/01/2013
Chúng ra đang có 2 văn bản đửu có tên: Hà Nội 36 phố phường, thực ra là 2 bà i thơ - đúng hơn là hai bà i vè - đửu có tên là Hà Nội 36 phố phường. Một bản kể: Phồn hoa thứ nhất Long thà nh/36 phố rà nh rà nh chẳng sai... Bản kia cũng là Hà Nội 36 phố phường nhưng lại kể: Phồn hoa thứ nhất Long Thà nh/Phố giăng mắc cửi chạy quanh bà n cử..... Nếu cộng các tên phố có trong các bà i Hà Nội 36 phố phường thì thấy có tất cả có hơn 50 phố. Văn bản có tên 36 phố phường ấy ra đời và o cuối thế kỷ 19, gây ấn tượng lớn nhưng không nên hiểu đó là sự đánh dấu của việc ra đời Hà Nội 36 phố phường, bởi Hà Nội 36 phố phường là điửu không có trong lịch sử. Hà Nội chỉ có 36 phường và o thời Lê và có hơn 50 phố bắt đầu bằng chữ Hà ng ở cuối thế kỷ 19.
Vì sao mọi người hay nhắc tới câu Hà Nội 36 phố phường? Có lẽ công tích thuộc vử nhà văn Thạch Lam. Tác phẩm Hà Nội 36 phố phường của Thạch Lam quá nổi tiếng, nên dù không là sự thật lịch sử thì vẫn được mọi người đón nhận. Và người ta vẫn dùng Hà Nội 36 phố phường như 5 cửa ô của Văn Cao hay Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội của Nguyễn Đình Thi. Tác dụng của Văn học nghệ thuật là cực kử³ lớn. Rất tiếc là khoa học chưa can dự để trả lại tính chính xác của các thông tin nà y bên cạnh tính hấp dẫn của nó.
Một trong các số các bà i ca vử 36 phố phường được ghi trong sách Việt Nam thi văn hợp tuyển của Dương Quảng Hà m có nôi dung như sau: Rủ nhau chơi khắp Long thà nh/Ba mươi sáu phố rà nh rà nh chẳng sai:/Hà ng Bồ, hà ng Bạc, hà ng Gai,/Hà ng Buồm, hà ng Thiếc, hà ng Hà i, hà ng Khay,/Mã Vĩ, hà ng Điếu, hà ng Giầy/Hà ng Lử, hà ng Cót, hà ng Mây, hà ng Đà n,/Phố Mới, Phúc Kiến, hà ng Ngang,/Hà ng Mã, hà ng Mắm, hà ng Than, hà ng Đồng,/Hà ng Muối, hà ng Nón, cầu Đông,/Hà ng Hòm, hà ng Đậu, hà ng Bông, hà ng Bè,/Hà ng Thùng, hà ng Bát, hà ng Tre,/Hà ng Vôi, hà ng Giấy, hà ng The, hà ng Gà ,/Quanh đi đến phố hà ng Da,/Trải xem hà ng phố, thật là cũng xinh./Phồn hoa thứ nhất Long thà nh,/Phố giăng mắc cửi, đường quanh bà n cử/Người vử nhớ cảnh ngẩn ngơ/Bút hoa xin chép vần thơ lưu truyửn. Xét theo ghi chép của sách sử thì 36 phố phường được đặt ra từ thời vua Lê Hiển Tông với mục đích duy nhất là thuận tiện hơn trong việc giữ gìn an ninh, trật tự. Theo sách Đại Việt sử ký tục biên, và o tháng 12 năm Mậu Thìn niên hiệu Cảnh Hưng thứ 9 (1748) triửu đình hạ lệnh chia bên trong kinh thà nh là m 36 khu, mỗi khu đặt một quan coi giữ việc tuần phòng, khám xét. Lại định phép ty tộc đoà n (liên kết các gia tộc ở gần nhau cùng giữ an ninh). Tiếp đó lại chia là m 9 điện, mỗi điện có 4 khu, mỗi khu đặt một viên chánh khu.
Trong tác phẩm Vũ Trung tùy bút của danh sĩ sống và o giai đoạn cuối thời Lê đầu thời Nguyễn là Phạm Đình Hổ cho biết cụ thể hơn vử điửu nà y: Kinh thà nh Thăng Long chia ra 36 phường, mỗi phường đặt một người phường trưởng. Lại đặt ra phủ Phụng Thiên có quan Phủ doãn, quan Thiếu doãn kiêm coi cả việc tuần phủ và việc liêm sát, đốc suất hai huyện Thọ Xương và Quảng Đức, mỗi huyện có quan Huyện úy cai trị. Toà n thà nh thì cử một quan trọng thần sung chức Đử lĩnh tứ thà nh quân vụ, phân ra chánh phó hai dinh, chuyên coi việc cấm phòng, xét hửi. Song đất kinh thà nh đông đúc, nhà ở liễn nhau, thường có hửa hoạn, lại nhiửu những kẻ đầy tớ nhà quan, du đãng cử bạc, gây chuyện đánh nhau, cãi nhau, cùng là những kẻ vô lại trộm cắp, nhiửu lắm không thể kể xiết được, chẳng khác gì lục hải khi xưa là nơi bể cạn, vật sản rất nhiửu, mà lại không thiếu một hạng người nà o cả.
Đời Trịnh An Đô Vương (tức Trịnh Cương- TG), Nguyễn Công Hãng là m Thượng thư cầm quyửn chính, mới chia hai huyện ra là m tám khu, mỗi khu đặt một người trưởng khu và một người phó khu; lại chia ra năm nhà là một tị, hai tị là một lư, mỗi lư cũng có một lư trưởng; bốn lư là một đoà n, mỗi đoà n đặt một quản giám, hai quản điểm, dưới quyửn người khu trưởng và trực thuộc quan Đử lĩnh. Đó là phửng cái ý cổ nhân bảo trợ phù trì lẫn nhau. Phà m những việc phòng hửa, phòng trộm và nhất thiết những việc giao dịch thuế má đửu ủy trách cho khu trưởng, đoà n trưởng cả. Bởi vậy, những con nhà khá giả coi thường, không thèm ra là m, chỉ để cho những côn đồ trong các xóm chợ ra là m. Bọn chúng cùng những kẻ ti thuộc quan Đử lĩnh thông nhau là m cà n, rất phiửn nhiễu cho dân phố. à”i! Sinh nhất sự bất như trừ nhất hại (thêm ra một việc không bằng bớt đi một tai hại) lời nói ấy rất đúng.
Theo lệ cũ, chốn kinh thà nh không phải chịu thuế dung, thuế điệu, chỉ tính từng dãy nhà , không cứ nhà quan hay nhà dân, hà ng năm mỗi nhà phải chịu một suất đi sửa sang đắp lại nửn cắm cử tướng, dọn cử chung quanh cung đình, cung ứng các việc kiến trúc. Họ phải thay phiên nhau sắm đủ dây đòn, câu liêm, thang tre, bó đuốc, thùng gánh nước để theo quân quan Đử lĩnh đi túc trực các nơi điếm canh, phòng khi sai khiến; công việc rất là phiửn nhiễu. Song tóm lại không tiửn là không xong, chỉ là m nặng túi kẻ gian hoạt.
Tuy bảo rằng phù bản ức mạt (bồi đắp gốc rễ, ngăn chặn ngọn cà nh), nhưng cũng không phải là biện pháp tốt của đời thái bình. Đến thời vua Gia Long nhà Nguyễn, trong một số sách dư địa chí như cuốn Các tổng, trấn, xã danh bị lãm, Hoà ng Việt dư địa chí... cho biết tên của 36 phường. Cụ thể, ở huyện Thọ Xương có 18 phường gồm: Yên Thọ, Hà Khẩu, Báo Thiên, Đông Hà , Đồng Xuân, Đông Tác, Đông Các, Cổ Vũ, Xã Đà n, Đồng Lạc, Thái Cực, Diên Hưng, Khúc Phố, Phục Cổ, Phúc Lâm, Kim Hoa, Hồng Mai, An Xá. Mười tám phường còn lại thuộc huyện Vĩnh Thuận là : Bích Câu, Quảng Bá, Thuửµ Chương, Yên Thái, Hoè Nhai, Tây Hồ, Nghi Tà m, Nhật Chiêu, Trích Sà i, Võng Thị, Bái Ấn, Yên Lãng, Công Bộ, Thạch Khối, Hồ Khẩu, Thịnh Quang, Yên Hoa và Quan Trạm. Và o năm Tân Mão (1831) vua Minh Mạng tiến hà nh cuộc cải cách lớn, trong đó có việc phân chia và đặt tên mới theo địa giới hà nh chính cấp tỉnh; lúc nà y Thăng Long xưa được sáp nhập với một số khu vực khác thà nh tỉnh Hà Nội với diện tích rộng hơn, gồm 4 phủ, 15 huyện so với Thăng Long xưa.
Trong số 15 huyện của Hà Nội vẫn có 2 huyện Thọ Xương và Vĩnh Thuận thuộc phủ Hoà i Đức, 36 phố phường đửu nằm trong địa phận hai huyện nà y. Sách Hoà ng Việt dư địa chí in và o năm Qúy Tị (1833) cho biết như sau: Phủ Hoà i Đức, xưa là phủ Phụng Thiên có hai huyện, 13 tổng, 249 thôn phường. Huyện Thọ Xương: 18 phường. Huyện Vĩnh Thuận (xưa là huyện Quảng Đức): 18 phường. Trải qua thời gian và biến thiên của lịch sử, phố phường Hà Nội xưa đã thay đổi nhiửu vử tên gọi, số lượng cũng như diện tích nhưng một số vẫn giữ nguyên tên cũ như gợi nhắc cho những tâm hồn hoà i niệm vử một Hà Nội trong quá khứ./.